سیاه دانه چیست | انواع، خواص، ویتامین ها، عوارض، طبع، شیوه نگهداری،

سیاه دانه (Nigella Sativa) گیاهی یک ‌ساله و گل دار بوده و بومی اروپای شرقی، غرب آسیا و کشورهای ایران، ترکیه و عراق است. این گیاه با نام‌های دیگر مانند سُنیز، زیره سیاه و گشنیز رومی نیز شناخته می‌شود. گلبرگ‌های این گیاه، از پنج تا هشت عدد است و دانه‌های سیاه ‌رنگ آن در برگه‌های وسط گل قرار گرفته که بوی مخصوصی نیز دارد. سیاه دانه جزو ادویه ها بوده (مانند آویشن، دارچین، زردچوبه، تخم گشنیز و…) و همچنین به عنوان یک افزودنی و برای تزیین، در صنایع غذایی از جمله در آشپزی و قنادی (مانند نان سیاه دانه، ، شیرینی بهشتی،کیک باندت (حلقه ای) سیاه دانه، نان برنجی و…) مورد استفاده قرا می گیرد. از نظر طب سنتی، طبع سیاه دانه گر م و خشک است. در این مطلب؛ پیشینه، خواص و ویتامین ها، انواع، طبع، عوارض، شیوه مصرف، شیوه نگهداری و کاربردهای سیاه دانه ارائه می شود. امید است با مطالعه این مطلب شناخت خوبی از سیاه دانه به دست آورید.

پیشینه و تاریخچه سیاه دانه

سیاه‌دانه از گذشته تا امروزه به شکل‌های گوناگون از جمله روغن، دانه، پودر، به عنوان نوعی داروی گیاهی برای کمک به درمان برخی بیماری‌ها در طب سنتی کاربرد داشته و قدمتی هزاران ساله دارد. در ایران این گیاه، به‌ویژه در اراک و اصفهان بسیار می‌روید. مردم بیش از ۲۰۰۰ سال است که از این دانه برای تولید دارو استفاده می‌کنند. حتی آثاری از آن در مقبره‌ پادشاهان مصر نیز کشف شده است. از لحاظ تاریخی، این گیاه را برای سردرد، دندان‌درد، گرفتگی بینی و درمان کرم‌های روده استفاده می‌کردند. همچنین برای آبسه و درمان انگل‌ها نیز مورداستفاده قرار می‌گرفت.

انواع سیاه دانه

تفاوت سیاهدانه‌ ها در بسته‌بندی و نحوه ارائه آن به مشتری است. سیاهدانه‌ ها در بازار، با نام کشوری که از آن می‌آیند شناخته می‌شوند. مانند سیاه دانه هندی، سیاه دانه ایرانی و سیاه دانه سوری.

مزاج، طبع و مصلح سیاه دانه

طبع و مصلحات سیاه دانه از نظر طب سنتی عبارت است از:

• طبع سیاه دانه: گرم و خشک
• مصلح سیاه دانه: مصلح و بهبود ‌دهنده خواص و مزاج سیاه دانه، کتیرا است. همچنین در سرکه خیساندن سیاه دانه نیز باعث اصلاح آن می‌شود.

ترکیبات، ویتامین ها و مواد معدنی سیاه دانه

ارزش غذایی 100 گرم سیاه دانه به صورت زیر است:

• مواد تشکیل دهنده اصلی سیاه دانه: انرژی (345کیلوکالری)، کربوهیدرات (00‌گرم)، پروتئین (16.67گرم)، چربی (15.00گرم)
• ویتامین های سیاه دانه: ویتامینE (18 میلی‌گرم)، ویتامین C (0.02 میلی‌گرم)، ویتامین B1(0.02 میلی‌گرم)، ریبوفلاوین یا ویتامین B2 (0.03 میلی‌گرم)، ب3 (0.09 میلی‌گرم)، ب4 (0.40 میلی‌گرم)، ب5 (0.06 میلی‌گرم)، ب6 (0.05 میلی‌گرم)، فولات یا B9 (1.00میکروگرم)
• مواد معدنی سیاه دانه: کلسیم (00میلی‌گرم)، آهن (12.00میلی‌گرم)، منیزیم (6.30میلی‌گرم)، فسفر (4.00میلی‌گرم)، پتاسیم (44.00میلی‌گرم)، سدیم (17.00میلی‌گرم)، روی (0.05 میلی‌گرم)، مس (1.03میلی‌گرم)، منگنز (0.20میلی‌گرم)

فواید دارویی و درمانی سیاه دانه

سیاه دانه خواص فراوانی دارد که برخی از آن ها عبارتند از:

• مفید برای معده: سیاه دانه خاصیت ضدالتهابی و آنتی اکسیدانی دارد که برای درمان زخم‌های معده و بیماری های دستگاه گوارش مفید است. از دیگر خواص سیاه دانه برای مشکلات معده می‌توان به کاهش زخم و التهاب معده و محافظت از بافت معده اشاره کرد. همچنین اسیداستیک موجود در سیاه دانه می‌تواند به ترمیم زخم معده و بهبود مشکلات معده کمک کند
• جلوگیری از پوکی استخوان: نتایج آزمایش‌های علمی روی حیوانات نشان می‌دهد مصرف سیاه دانه به اندازه مصرف کلسیم، روی پوکی‌استخوان تاثیر مثبت می‌گذارد. یکی از بهترین روش برای ها جلوگیری و درمان پوکی‌استخوان مصرف سیاه دانه همراه با عسل است
• کاهش نشانه های آسم و بیماری‌های آلرژیک: در پژوهشی که در سال ۲۰۱۱ روی ۶۶ زن و مرد مبتلا به بیماری‌های آلرژیک انجام شد، مشخص شد که مصرف سیاهدانه در دو هفته اول شروعِ علائم بیماری، به طرز چشم‌گیری آبریزش، گرفتگی بینی، خارش و عطسه را در این بیماران کاهش داد
• مفید برای خانم ها: از جمله خواص سیاه دانه برای خانم ها، می توان به کاهش فشارخون، پایین آمدن سطح کلسترول، پیشگیری و درمان سرطان و تقویت سیستم ایمنی بدن اشاره کرد. افزون بر این، مصرف سیاه دانه برای جلوگیری از بارداری هم مفید بوده و قاعده‌آور است. حل مشکل تنبلی تخمدان، درمان چاقی، جوش و آکنه، و درمان عفونت‌های زنانه از دیگر خواص سیاه دانه برای زنان به‌شمار می‌آیند
• دارای خواص مفید برای آقایان: سیاه دانه باعث افزایش میزان تستوسترون در مردان می شود که میل و قوای جنسی مردانه را افزایش می‌دهد. مصرف سیاهدانه همراه با عسل، تحرک و تعداد اسپرم‌ها را بیشتر می‌کند. به طور کلی، سیاهدانه و عسل داروی گیاهی طب سنتی برای افزایش میل جنسی در مردان و زنان به حساب می آید
• تقویت ابرو: سیاه دانه به تقویت ریشه موهای ابرو و رشد موهای جدید کمک می کند. به‌علاوه اینکه مصرف آن، تار موی ابرو را محکم کرده و مانع از ریزش ابروها می‌شود
• افزایش خاصیت انعقاد خون: مصرف سیاه دانه میزان پلاکت خون را افزایش می‌دهد و باعث بالارفتن خاصیت انعقاد خون می‌شود

خواص سیاه دانه از نظر طب سنتی

نظر طب سنتی درمورد فواید سیاه دانه به این صورت است:

• در درمان بیماری‌های سرد بلغمی بسیار مفید است و سبب رفع سردی و رطوبت مغز می‌شود
• مخلوط سیاه دانه با عسل به منظور درمان تنگی نفس و شکستن سنگ کلیه موثر است
• سیاه دانه سبب گرمی بخشیدن به بدن و خشک کردن رطوبات می‌شود
• برای از بین بردن میخچه، سیاه‌ دانه و سیر را به اندازه مساوی بکوبید و روی محل میخچه قرار دهید و بگذارید تا سه ساعت بماند. هر روز این کار را به‌ مدت یک هفته تکرار کنید
• برای سرفه‌های سرد و ناشی از بلغم، رفع زکام و تسکین درد سینه و ریه مفید است
• ضد بلغم معده هست

عوارض، مضرات و موارد منع مصرف سیاه دانه

با وجود خواصی که سیاه دانه دارد، اما زیاده روی در مصرف آن و استفاده برای کسانی که منع مصرف دارند باعث عوارض و مشکلاتی می شود. این عوارض عبارتند از:

• کاهش قند خون: سیاه دانه سطح قند خون را در برخی افراد کاهش می‌دهد. باید مراقب باشید که سطح قند خون، بیش از اندازه پایین نیاید و اصطلاحا دچار هیپوگلیسمی نشوید. چنانچه دیابت دارید و از این گیاه استفاده می‌کنید، به‌صورت مداوم سطح قند خون خود را کنترل کنید
• کاهش فشارخون: سیاه دانه برای افرادی که فشارخون بالا دارند مفید است، امّا کسانی که فشارخون آن‌ها پایین است، باید در مصرف این گیاه احتیاط کنند
• ایجاد کننده خطر در موقعیت جراحی: سیاه دانه با جلوگیری کردن از لخته شدن خون و کاهش قند خون، باعث خواب‌آلودگی در برخی افراد می‌شود. بنابراین خطر خونریزی را افزایش می‌دهد و در روند بیهوشی عمل جراحی، اختلال ایجاد می‌کند. حداقل دو هفته قبل از عمل جراحی، مصرف این گیاه را متوقف کنید
• اختلالات خونریزی: سیاه دانه ممکن است روند لخته شدن خون را کم کند و خطر خونریزی را افزایش دهد. طبق تحقیقات انجام شده، این گیاه اختلالات خونریزی را بدتر می‌کند
• مصرف سیاه دانه در بارداری و شیردهی: اطلاعات زیادی در مورد ایمن بودن مصرف این گیاه در دوران شیردهی و بارداری وجود ندارد؛ بنابراین بهتر است از مصرف آن خودداری کنید

شیوه درست مصرف کردن سیاه دانه

درمورد نحوه مصرف سیاه دانه، بهتر است به این نکات توجه داشته باشید:

• مقدار مصرف سیاه دانه در روز: توصیه می‌شود تا مقدار مجاز مصرف سیاه دانه یا روغن آن توسط پزشک طب سنتی تعیین شود. اما بطور کلی می‌توانید روزانه 1 الی 2 گرم از سیاه دانه و 1 الی 2 قاشق چایخوری از روغن آن را مصرف کنید. همچنین دوز مصرفی این گیاه دارویی به عوامل متعددی مانند سن مصرف‌کننده، سلامتی و مسایل دیگر بستگی دارد. در حال حاضر اطلاعات علمی کافی برای تعیین محدوده مناسب دوز سیاه دانه وجود ندارد. افرادی که از این گیاه برای درمان بیماری استفاده می‌کنند، باید آن را طبق نظر پزشک مصرف کنند. به‌خاطر داشته باشید که محصولات طبیعی همیشه ایمن نیستند و مقدار آن‌ها می‌تواند مهم باشد. حتما به دستورالعمل‌های همراه آن‌ها دقت داشته باشید و قبل از استفاده، با متخصص طب سنتی مشورت کنید
• زمان مصرف سیاه دانه: بهتر است سیاه دانه با عسل (مانند معجون دوسین) و صبح‌ ها به‌صورت ناشتا مصرف شود
• روش های مصرف سیاه دانه: شیوه های مصرف سیاه دانه به صورت زیر می باشد:
  • مصرف به صورت خام: می توان سیاه دانه را به صورت خام به مواد غذایی خود اضافه کرد. به طور مثال، می توان آن را به سالاد، نان، پنیر، سوپ یا دسر اضافه کرد
  • استفاده از روغن سیاه دانه: از روغن سیاه دانه می توان در آشپزی و پخت غذاها به عنوان یک روغن خوشمزه و سالم استفاده کرد. همچنین، می توان از آن برای ماساژ پوست و مو استفاده کرد. برای کسب اطلاعات درمورد روغن سیاه دانه کلیک کنید
  • مصرف کپسول سیاه دانه: کپسول های سیاه دانه نیز در دسترس هستند که می توانند به صورت مکمل مصرف شوند. قبل از مصرف هرگونه مکمل، بهتر است با پزشک خود مشورت کنید
  • مصرف دم کرده سیاه دانه: می توان سیاه دانه را به همراه آب جوش دم کرد و به صورت چای مصرف کرد. این روش به خصوص برای آرامش بخشی و کاهش استرس مفید است.

شیوه درست نگهداری سیاه دانه

سیاه دانه دارای یک لایه غشاء یا پوسته است که از ذرات موجود در دانه محافظت می کند. اما هضم این لایه برای انسان بسیار سخت است. به همین دلیل، توصیه می شود که افراد برای مصرف سیاه دانه، ابتدا آن را نیم کوب کنند و بعد، آن را به همراه پنیر، ماست و … میل نمایند. به طور کلی با توجه به اینکه لایه محافظت کننده سیاه دانه در اثر کوبیدن از بین می رود، لازم است که سیاه دانه دور از رطوبت و هوا نگه داشته شود. چون این شرایط می توانند به سرعت سیاه دانه را فاسد کنند. بنابراین، توصیه می شود که برای آسیاب کردن سیاه دانه، فقط مقداری از سیاه دانه را آسیاب کنید که به آن نیاز دارید. با این حال، چنانچه سیاه دانه در مقدار زیاد آسیاب کردید، بهتر است که آن را در یک ظرف دربسته و به دور از نور و رطوبت نگه دارید. در این صورت می توانید سیاه دانه را به مدت 3 الی 4 روز نگهداری کنید.

کاربرد ها و محصولات حاصل از سیاه دانه

سیاه دانه را معمولا به صورت آسیاب شده، روی خوراکی هایی مانند سالاد، پنیر، سوپ و… می ریزند. همچنین دانه های سیاه دانه در تهیه غذا و صنایع شیرینی پزی (مانند نان سیاه دانه، ، شیرینی بهشتی، بیسکویت با رویه کنجد و سیاه دانه، کیک باندت (حلقه ای) سیاه دانه، نان پیشی با سیاه دانه، نان برنجی و…) کاربرد دارد. همچنین از روغن سیاه ‌دانه کاربردهای دارویی و خوراکی دارد و حتی در تهیه لوازم آرایشی و بهداشتی نیز از آن استفاده می‌شود. این روغن با خواص و ترکیبات ویژه خود موجب تسکین و کاهش التهابات می شود.

لغات و اصطلاحات به کار برده شده در مقاله سیاه دانه عبارت است از:

• فایتوژنیک: به گیاهان دارویی و مشتقات آن فایتوژنیک گفته می‌شود. ترکیب گیاهان دارویی و عسل، با هدف افزایش کیفیت و اثرگذاری، به ‌نحوی‌که خاصیت و ارزش تغذیه‌ای و دارویی هر دو را داشته‌باشد، محصولی با عنوان عسل فایتوژنیک تولید می‌کند

• وبسایت های محتوایی حوزه مواد غذایی
• وبسایت های محتوایی حوزه طب سنتی
• ویکی پدیا