بیماری سلیاک چیست | راهنمای جامع علائم، علل، پیشگری و درمان بیماری سلیاک

بیماری سلیاک (Celiac disease) یا اسپروی سلیاک، یک اختلال آلرژی و خودایمنی روده باریک با زمینه ژنتیکی است؛ که بر اثر آن در بدن حساسیت به گلوتن ایجاد می‌شود. به این معنا که خوردن گلوتن به عنوان محرک دستگاه ایمنی در روده کوچک عمل می‌کند. با گذشت زمان، این واکنش دستگاه ایمنی بدن باعث آسیب به لایه پوشاننده‌ ی روده ‌ی کوچک شده و در نتیجه مانع از جذب برخی مواد مغذی از طریق این بخش از دستگاه گوارش می‌شود. سلیاک همانند اسهال، یبوست، هموروئید، شقاق، سنگ کیسه صفرا، آپاندیسیت، ورم معده، سندروم روده تحریک پذیر، کبد چرب، زخم معده، رفلاکس معده،کولیت زخمی، دیورتیکولیت، پانکراتیت، سیروز کبد، پولیپ روده بزرگ، انسداد روده و … یکی از انواع بیماری های دستگاه گوارش بدن انسان است.

در این مطلب، شیوع، علائم، علل، تشخیص، درمان و شرایط مراجعه به پزشک برای بیماری سلیاک، ارائه می شود. امید است با مطالعه این مطلب شناخت خوبی از این بیماری به دست آورید.

علائم شایع سلیاک

علائم و نشانه ‌های بیماری سلیاک در افراد مختلف بسیار متفاوت و در کودکان و بزرگسالان به شکل‌ های مختلفی بروز می‌کند. از شایع ترین علائم سلیاک در کودکان می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• علائم گوارشی:
  • تهوع
  • ورم شکم
  • اسهال و استفراغ
  • بی اشتهایی
  • مدفوع بد بو و کدر
• علائم ناتوانی در جذب مواد مغذی:
  • کاهش وزن
  • کوتاهی قد
  • کم خونی
  • تاخیر در بلوغ
  • عدم رشد کافی در نوزاد
  • آسیب به مینای دندان
  • بی قراری و تحریک پذیری
• علائم عصبی:
  • تشنج
  • کم توجهی و بیش فعالی
  • ناتوانی در یادگیری
  • عدم هماهنگی عضلانی
  • قوس برداشتن مختصر پاها (پا پرانتزی)

همچنین از شایع ترین علائم بیماری سلیاک در بزرگسالان می توان موارد ذیل را نام برد:

• علائم گوارشی:
  • اسهال و درد های شکمی
  • تهوع و استفراغ
  • کاهش وزن
  • نفخ
  • یبوست
• نوع دوم- علائم عصبی:
  • مشکلات تعادلی
  • اختلالات شناختی
  • بی حسی دست و پا
• سایر علائم:
  • کم خونی (فقر آهن)
  • سردرد ناشی از خستگی
  • خارش و تاول های پوستی
  • زخم های دهانی
  • پوکی (کاهش تراکم استخوانی) و یا نرمی استخوان
  • درد های مفصلی
  • کاهش عملکرد طحال یا هیپواسپیلونیسم (hyposplenism)
  • ناباروری و سقط جنین
  • اختلالات قاعدگی

علل بیماری سلیاک

هنوز علت دقیق بیماری سلیاک مشخص نیست. به نظر می‌ رسد که ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی سبب بروز این اختلال باشد. این موارد عبارت است از:

• شیوه‌ های تغذیه‌ ای نوزاد
• عفونت‌ های دستگاه گوارش
• باکتری ‌های روده
• جراحی
• بارداری
• زایمان
• استرس های شدید عاطفی

ممکن است در ابتلا به این بیماری موثر باشند. همچنین در برخی از افراد خطر ابتلا به بیماری سلیاک بیشتر است، و این افراد بیشتر مستعد ابتلا به این بیماری هستند، مانند:

• افراد دارای دیابت (نوع ۱)
• بیماران مبتلا به کولیت روده
• افرادی با مشکلات تیروئید
• اشخاصی با مشکلات ابتلا به سندروم داون یا ترنر
• بیماران آدیسون
• افراد مبتلا به بیماری آرتروز

عوارض احتمالی بیماری سلیاک

عوارض بیماری سلیاک تنها در صورت تداوم مصرف گلوتن و یا عدم تشخیص بیماری، رخ می‌دهد. این عوارض عبارتند از:

• عدم تحمل لاکتوز: آسیب‌ های وارده به روده کوچک ممکن است بعد از خوردن یا آشامیدن فرآورده‌ های لبنی حاوی لاکتوز باعث دل درد و اسهال شود. به محض اینکه روده بهبود پیدا کرد، شخص دوباره می‌تواند این فرآورده‌ ها را مصرف کند.
• سوء تغذیه: اگر روده کوچک به اندازه کافی مواد مغذی جذب نکند، فرد دچار سوء تغذیه خواهد شد. این حالت منجر به کم خونی و کاهش وزن می ‌شود. در کودکان سو تغذیه باعث رشد کم و کوتاه قدی خواهد شد.
• سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی بدون گلوتن را در پیش نمی‌گیرند، در معرض خطر ابتلای بیش ‌تر به انواع مختلف سرطان، از جمله سرطان لنفوم روده و سرطان روده کوچک قرار دارند.

شیوه تشخیص بیماری سلیاک

در ابتدا انجام آزمایش خون راه معمول برای تشخیص این بیماری است. اگر آنتی بادی‌ های خاصی در خون بالا باشند، یعنی احتمالا بیماری سلیاک وجود دارد. دو آزمایش خون مرسوم برای تشخیص این بیماری عبارتند از:

• آزمایش ژنتیک: آنتی ژن ‌های لکوسیتی انسان (HLA-DQ2) و (HLA-DQ8) در این نوع آزمایش خون بررسی می‌شوند.
• آزمایش سرولوژی: در این آزمایش آنتی بادی ‌های خون بررسی می ‌شوند. اگر آنتی بادی ‌های پروتئینی خاص در خون بالا رود، نشان دهنده‌ ی واکنش سیستم ایمنی بدن به گلوتن است.

اگر با انجام آزمایش‌ های بالا مشخص شد که فرد به سلیاک مبتلا است، برای اطمینان بیشتر باید نمونه ‌برداری روده کوچک (بیوپسی) نیز انجام شود، که شامل موارد ذیل است:

• اندوسکوپی: در این روش یک لوله انعطاف‌ پذیر باریک که در انتهای آن یک دوربین کوچک وجود دارد، از طریق دهان وارد دستگاه گوارش می ‌شود. دوربین به پزشک اجازه می ‌دهد تا قسمت بالایی دستگاه گوارش را ببیند و برای بررسی آسیب ‌های وارد شده به روده از پرز ‌های روده یا ویلی ‌ها نمونه برداری کند.
• اندوسکوپی کپسولی: در این روش تشخیصی از یک دوربین بدون سیم کوچک برای گرفتن تصاویری از کل روده کوچک استفاده خواهد شد. دوربین، درون محفظه ‌ای کپسول مانند به کوچکی کپسول ویتامین قرار دارد. از فرد خواسته می‌شود تا کپسول را ببلعد، بعد از آن کپسول در طی دستگاه گوارش حرکت کرده و هزاران تصویر ضبط خواهد کرد. تصاویر ضبط شده بعد از انتقال به دستگاهی دیگر توسط پزشک بررسی می‌شوند.

همچنین گاهی نیاز می‌شود که نمونه ‌برداری چندین بار صورت بگیرد، یک بار با وجود گلوتن در رژیم غذایی، بار دیگر در زمان حذف آن و نهایتا دوباره بعد از زمانی که گلوتن دوباره مصرف می‌ شود.

درمان بیماری سلیاک در طب سنتی و طب جدید

امروزه دانشمندان به دنبال روش و دارویی برای درمان بیماری سلیاک هستند، دارویی که بتواند با اثر گذاری مستقیم روی روده، این بیماری را کنترل کرده و سیستم ایمنی را مقاوم تر کند. اما تاکنون درمان قطعی برای بیماری سلیاک وجود ندارد. فرد مبتلا به بیماری سلیاک بایستی زیر نظر پزشک تغذیه، رژیم غذایی مناسبی را رعایت کند به گونه ای که دوره بهبودی آن با رعایت رژیم غذایی خاص به ‌طور معمول ۳ تا ۶ ماه است که البته در بزرگسالان به ۲ سال هم می ‌رسد.

درمان سلیاک در طب سنتی می تواند به صورت زیر باشد:

فاز اول- افزودن مواد مغذی فاقد گلوتن: برای کمک به درمان بیماری سلیاک در طب سنتی می توانید موارد ذیل را در رژیم غذایی خود بگنجانید:

• خوردن لوبیا
• مصرف عدس
• خوردن سویا
• استفاده ی ذرت
• مصرف برنج
• استفاده از روغن ماهی
• خوردن ماست (با غذا های حاوی گوشت، ماست مصرف نکنید)
• مصرف دمنوش بابونه
• استفاده از دمنوش گیاه دم اسبی
• مصرف گیاه ختم ذهبی (مهر طلایی) یا گلدن سیل (می توانید به صورت دمنوش، سبزی یا مکمل مصرف کنید)

فاز دوم- حذف مواد غذایی دارای گلوتن: همچنین برای درمان بیماری سلیاک در طب سنتی، حذف مواد غذایی دارای گلوتن به صورت زیر است:

• نخوردن نان و جو و گندم
• عدم مصرف تخم مرغ
• استفاده نکردن از شکر
• نخوردن سوسیس و کالباس
• عدم مصرف ماکارونی
• استفاده نکردن از رشته فرنگی
• ننوشیدن قهوه و نسکافه
• عدم مصرف آرد سمولینا
• استفاده نکردن از نگهدارنده‌ ها و مواد افزودنی

نکته: نان های لواش، سنگگ، بربری، تافتون، باگت و تست همگی از آرد گندم تهیه می شوند. (می توانید از نان هایی که با آرد گندم یا جو درست نشده اند، استفاده کنید).

از سوی دیگر برای درمان در طب جدید، به علت آن که این گونه بیماران از مصرف غلات و برخی حبوبات محروم هستند باید برای جبران کمبود ویتامین ‌ها، املاح معدنی و کم خونی از مکمل های غذایی نظیر موارد ذیل استفاده شود: ( زیر نظر پزشک متخصص)

• آهن و اسید فولیک
• مس و فولات
• ویتامین B 12
• ویتامین K
• ویتامین D
• روی
• کلسیم
• داروهای کورتیزونی خوراکی (امکان دارد برای کاهش پاسخ التهابی بدن در موارد حمله شدید بیماری تجویز شوند)

نکته: ویتامین ‌ها و سایر مکمل ‌های غذایی معمولاً به صورت قرص تجویز می ‌شوند. اگر لوله گوارش فرد قادر به جذب ویتامین ‌ها نباشد، نوع تزریقی آن ‌ها تجویز می‌شود.

نکته: درمان های ارائه شده بر اساس منابع معتبر و صرفا جهت آشنایی با رویکرد درمان ارائه شده است. طبیعتا جهت درمان این بیماری لازم است به پزشک مراجعه نمایید.

شرایط مراجعه به پزشک در درمان بیماری سلیاک

بیماری سلیاک می‌ تواند در کودکان در هر سنی ایجاد شود. اگر فرزندتان علائم زیر را داشت، باید به پزشک مراجعه کنید:

• در صورت داشتن اسهال یا ناراحتی گوارشی که بیشتر از دو هفته طول بکشد،
• اگر رنگ پریده و بی ‌قرار بوده و مدتی نشانه ‌ای از رشد در او مشاهده نکردید،
• در صورتی که شکمی متورم داشته و مدفوعش حجیم و بد بو شده،
• در صورت مشاهده ی دندان‌ های قهوه‌ ای یا زرد با حفره یا شیار در آنها،
• اگر یبوست دائمی دارد،
• در صورت داشتن سابقه ابتلای اعضای خانواده به بیماری سلیاک.

پیشگیری از ابتلاء به بیماری سلیاک

در حال حاضر راهکار خاصی برای پیشگیری از ابتلا به بیماری سلیاک شناخته نشده است، اما با رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن و مراجعه منظم به پزشک، می‌توان علائم این بیماری را کنترل و از پیشرفت آن جلوگیری نمود. دانشمندان همچنین به دنبال واکسنی برای پیشگیری از بروز این بیماری هستند.

شیوع بیماری سلیاک در ایران

وضعیت شیوع سلیاک در ایران در حالی است که یک درصد از جمعیت کشور، به بیماری سلیاک مبتلا هستند، اما فقط نیم درصد آنان شناسایی شده اند.

لغات و اصطلاحات مهم در زمینه بیماری سلیاک عبارت است از:

• گلوتون: گلوتون پروتوئینی ست که در برخی از غلات مانند گندم، جو، چاودار و گاه جوی دو سر وجود دارد.
• سندروم روده تحریک پذیر: سندروم روده تحریک پذیر یا آی‌ بی ‌اِس (IBS‏) نوعی اختلال در عملکرد روده است که با درد مزمن در ناحیه شکم، احساس ناراحتی، نفخ و تغییرات در عادات روده‌ای، بدون هرگونه علت ارگانیک دیگری، مشخص می‌شود. اسهال یا یبوست می‌توانند علامت غالب باشند که ممکن است به صورت متناوب ظاهر شوند.
• لاکتوز: لاکتوز یا قند شیر، یک نوع شکر است که به وفور در شیر یافت می‌شود و از ترکیب گلوکز و گالاکتوز ساخته شده ‌است.
• آنتی ژن های لکوسیتی: ناحیه HLA حاوی ژن هایی است که محصولات پروتئینی را برای پاسخ ایمنی تطبیقی ضروری می کند و چند شکلی ژنتیکی بالای آن به سیستم ایمنی بدن اجازه می دهد تا با انواع عوامل ایجاد کننده بیماری مبارزه کند.
• پرز های روده: پرز ها ابزار تخصصی جذب مواد در روده باریک هستند. پرزهای روده بسیار ریز و زیاد هستند و کارایی روده را بالا می ‌برند. پرز ها یکی از عامل مؤثر در نگه داشتن شیب غلظت خون می‌باشند. پرز های روده همچنین به حرکت غذا در طول مسیر گوارش کمک می‌کند.
• آرد سمولینا: سمولینا یا آرد سبوس فراورده‌ ای حاصل از آسیاب گندمی خاص به نام گندم دوروم است. سمولینا ماده اولیه اصلی برای تولید ماکارونی و دارای رنگدانه ‌های طبیعی زرد رنگ و آنتی ‌اکسیدان ‌هایی است.

• کتاب اولین پزشک خانواده
• سایت درمانکده
• ویکی پدیا
• سایت دکتر دکتر
• سایت عبید فارما