زندگینامه جامع امیرالمومنین (ع) | هر آنچه لازم است درباره امیرالمومنین علی (علیه السلام) بدانید

امام علی (علیه السلام)، اولین امام شیعیان و چهارمین خلیفه از خلفای راشدین میان اهل سنت هستند. مشهورترین کنیه های ایشان ابوالحسن و ابوتراب و القاب آن بزرگوار، امیر المومنین، حیدر کرار، یعسوب الدین، مرتضی، ابو الائمه، فاروق، صدیق اکبر، نبا عظیم، صراط مستقیم، قسیم النار و الجنه، اسدالله، یدالله و… است. حضرت علی (علیه السلام)، همسر حضرت فاطمه زهرا (س)، داماد حضرت محمد (ص) و پدر بزرگوار امام حسن مجتبی (س) و امام حسین (ع) است.

در این مطلب، زندگی نامه و بیوگرافی امیرالمومنین علی (ع)، در قالب ویژگی های کلی، فضائل، ویژگی های ظاهری، دوره های مختلف زندگی، ازدواج و فرزندان، وقایع خاص، جنگ های دوران امامت حضرت، اصحاب و یاران، روایات مهم، وصایای کلیدی، بارگاه امام، ابهامات و شبهات و آثار معنوی، ارائه می شود. امید است با مطالعه این مقاله شناخت خوبی نسبت به زندگی امام علی (ع) پیدا کنید.

مشخصات و ویژگی های کلی امیرالمومنین (ع)

به طور خلاصه می توان مشخصات حضرت امیرمومنان علی (ع) را اینگونه بیان کرد:

• نام: علی ابن ابیطالب
• کنیه: ابوالحسن، ابوتراب، ابوالائمه، ابوالسبطین و…
• القاب: امیر المومنین، حیدر کرار، مرتضی، اسد الله، ساقی کوثر، یعسوب الدین، صاحب اللواء و…
• جایگاه: اماماول شیعیان، پسر عمو داماد و صحابی پیامبر (ص)، جد یازدهم امامان و جانشین بلافصل رسول خدا (ص)
• تاریخ ولادت: 13 ماه رجب سال 30 عام الفیل
• محل تولد: خانه کعبه واقع در شهر مکه
• اصل و نسب: هاشمی و قریشی (پسر ابوطالب بنعبدالمطلب بن‌ هاشم بن عبدمناف بن قصی بن کلاب و فاطمه بنت اسد بن‌هاشم بن عبد مناف)
• پدر: حضرت ابوطالب (ع)
• مادر: حضرت فاطمه بنت اسد (س)
• مدت حکومت: حدود 5 سال (35 تا 40 ه ق)
• مدت امامت: 29 سال (11 تا 40 ه ق)
• طول عمر: 63 سال
• محل زندگی و اقامت: مکه، مدینه، کوفه
• همسران: حضرت فاطمه (س)، امامه، ام البنین، اسماء، لیلی، ام حبیب، ام سعید، محیاه
• فرزندان: 28 نفر (از حضرت زهرا (س)، امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، حضرت زینب (س) و حضرت ام کلثوم (س) می باشند.)
• شهادت: 21 رمضان سال 40 ق،63 سالگی (در اثر ضربه شمشیر)
• مدفن: عراق، شهر نجف اشرف

خلاصه ای از زندگی امام علی (ع)

وقایع زندگی مولی الموحدین علی (علیه السلام) را می توان به چند مرحله تقسیم نمود:

• قبل از رحلت پیامبر: امام علی (علیه السلام)، اولین کسی بودند که به رسول خدا (ص) ایمان آورده و از کودکی همواره همراه و تحت تربیت پیامبر بودند. امیرمومنان (ع) در بزرگسالی نیز لحظه ای رسول خدا را تنها نگذاشته و پیوسته در خدمت آن حضرت بودند و در جنگ ها و غزوات صدر اسلام بسیار مجاهدت کردند. آن حضرت در 21 سالگی با حضرت فاطمه زهرا (س) دختر پیامبر خدا ازدواج نمودند که حسنین و حضرت زینب و ام کلثوم (علیهم السلام) و 11 امام حاصل این ازدواج مبارک می باشند.
• بعد از رحلت پیامبر: در حالی که حضرت علی (ع)، مشغول تدفین پیامبر اسلام بودند، عده ای ازمهاجران و انصار از جمله ابوبکر، عمر و عبدالرحمن بن عوف، در جایی به نام سقیفه بنی ساعده جمع شدند و بدون در نظر گرفتن واقعه غدیر، ابوبکر را به عنوان خلیفه مسلمین معرفی کردند. یاران خلیفه اول برای گرفتن بیعت برای او به در خانه حضرت علی (ص) و حضرت زهرا (ص) آمدند و پس از خودداری اهل بیت از بیعت، به خانه هجوم برده، حضرت زهرا را مجروح کرده و با زور و تهدید امیر مومنان (ع) را برای بیعت به مسجد بردند. در تمام 25 سالی که خلفای سه گانه حکومت می کردند، امام (علیه‌السّلام)، به انجام خدمات علمی و اجتماعی و جمع‌آوری قرآن، مشورت دادن به خلفا، انفاق، آزاد کردن بردگان، کشاورزی و درختکاری، حفر قنات، ساخت مسجد و وقف مشغول بودند.
• حکومت و خلافت: بعد از عثمان، جمعی از اصحاب نزد امام آمدند و گفتند: ما سزاوارتر از تو به خلافت، کسی را نمی‌شناسیم و جز بیعت با تو، چیزی را نمی‌پذیریم. امام علی (ع) ابتدا امتناع کرده و نپذیرفتند اما در نهایت در مسجد بیعت کردند. از مردم مگیر. همچنین به مالک اشتر فرمودند: مهربانی و خوشرفتاری و نیکویی با رعیت را در دل خود جای ده زیرا آنان دو دسته‌اند: یا برادر دینی تو هستند یا درآفرینش مانند تو هستند.
• شهادت: بعد از حدود 5 سال در حالی که آن حضرت مشغول سامان دادن به جوامع اسلامی و امور مسلمین بودند، در سحرگاه روز ۱۹ رمضان سال 40 ه ق، به علت ضربه شمشیری که یکی از خوارج به نام ابن ملجم مرادی در مسجد کوفه بر سر آن حضرت وارد کرد بیمار شده و در بیست و یکم همان ماه به شهادت رسیده و مخفیانه به خاک سپرده شدند.

فضائل، مناقب و جایگاه امیرالمومنین (ع)

ابن ابی الحدید در مقدمه شرحش بر نهج البلاغه می‌گوید: چه بگویم درباره مردی که دشمنان به فضائلش معترف بوده و نتوانستند آن را انکار یا پنهان کنند. گوشه ای از صفات و مناقب آن حضرت، به شرح زیر است:

• جایگاه ویژه حضرت: حضرت علی بن ابی‌طالب (ع)، اولین مردی بودند که اسلام آوردنددر جریان یوم الدار، فقط ایشان دعوت پیامبر را پذیرفتند و در شب لیله المبیت نیز برای هجرت پیامبر (ص) فداکارانه در بستر آن جناب خوابیدند. مانند نسبت هارون به موسی (ع) می دانستند. امیرمومنان پیامبر (ص)، یکبار در مکه و یکبار هم در مدینه، با حضرت علی (ع) عقد اخوت بستند روزی که دستور به سد الابواب دادند، در همه خانه ها جز خانه علی (ع) را به اذن خداوند بستند.

• جانشینی پیامبر: پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در ۱۸ذی الحجه سال ۱۰ق بعد از آخرین حج خود، وقتی به مکانی به نام غدیرخم رسیدند، طبق آیه اکمال که به ایشان وحی شده بود علی بن ابی طالب (ع) را به عنوان جانشین خود به انبوه جمعیتی که ایشان را بدرقه می کردند معرفی کرده و فرمودند: هر که من مولای او هستم این علی مولای اوست.
• خوشرویی و خوش اخلاقی: امیر مومنان، به خوشرویی شهرت داشتند، تا آنجا که دشمنان، این صفت را بر ایشان عیب می‌گرفتند. درباره بخشندگی ایشان نیز باید گفت هیچ گاه به نیازمندی نه نمی گفتند، به دست خود نخلستانمدینه را آبیاری می‌نمودند، چنانکه دستانشان پینه می زد و مزد آن را صدقه می‌دادند، روزه می‌گرفتند و افطار را به نیازمندان می دادند، حتی زمانی که حکومت می کردند و اموال تمامی سرزمین های اسلامی) بجز شام) به سوی ایشان می آمد، همه را بین مردم تقسیم می‌کردند.
• گذشت و بزرگواری: امام علی (ع) در گذشت و بزرگواری، سرآمد همه بودند چنانکه در جریان جنگ جمل از دشمنان خود گذشتند و پس از جنگ عایشه را نیز که شروع کننده این جنگ بود به همراه بیست زن با احترام عازم مدینه کردند و مردم بصره که یاران عایشه بودند را پس از جنگ آزاد ساختند و اسیر و غنیمتی از آنان نگرفتند. همچنین در جنگ صفین که سپاه معاویه آب را بر امام بستند، وقتی امام و یارانشان آب را پس گرفتند بخشی از فرات را در اختیار لشکریان معاویه گذاشتند تا از آن استفاده کنند.
• دلاوری و مجاهدت: حضرت علی (ع) در همه غزوات پیامبر (ص) به جز جنگ تبوک که جانشین پیامبر در مدینه بودند، شرکت داشتند. ایشان سرور مجاهدان بودند، در نبرد سخت بدر که 70 نفر از مشرکان کشته شدند، نیمی از آنها را امیرالمومنین به هلاکت رساندند و دلاوری های آن حضرت دراحد و احزاب و خیبر و حنین و دیگر غزوات شهره تاریخ است همچنان که هرگز فرار نکرده و مرعوب نگشته و در میدان نبرد و شجاعت یکه تاز بودند.

• عبادت و زهد: امیر مومنان علی (ع)، عابدترین و زاهدترین مردم بوده و محافظتشان بر نمازهای مستحبی چنان بود که درجنگ صفین، در حالی که تیرها از چپ و راست صورتشان رد می‌شد بدون هیچ ترسی به نماز مشغول بودند و پیشانی مبارکشان در اثر سجده های بسیار پینه بسته بود. با توجه به شرایط جامعه اسلامی در آن زمان، ایشان هرگز شکم سیر غذا نخورده و پوشاکشان خشن‌ترین‌ها و نعلینشان از لیف خرما بود. خورش اگر می خوردند سرکه یا نمک بود یا نهایتا از برخی از گیاهان زمین یا مقداری شیر شتر میل می کردند. گوشت نمی‌خورند مگر‌ اندکی، با این وجود، نیرومندترین مردم بودند و گرسنگی از توانایی‌ شان نمی‌کاست.

• واجب بودن اطاعت از ایشان: علمای شیعه از جمله شیخ صدوق، علامه مجلسی، علامه طبرسی و علامه طباطبایی، آیه 59 سوره نساء را در شان امیر مومنان و ائمه (علیهم السلام) از نسل ایشان دانسته اند: یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اَطِیعُوا اللَّهَ وَاَطِیعُوا الرَّ‌سُولَ وَاُولِی الْاَمْرِ‌ مِنکمْ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید خدا رااطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را نیز اطاعت کنید) و طبق این آیه اطاعت از ائمه را واجب دانسته اند.

ویژگی های ظاهری امیرالمومنین (ع)

ویژگی های ظاهری و جسمی حضرت عبارت است از:

• ویژگی ظاهری: امام علی (ع) مردی زیبا صورت با چشمانی سیاه و گشاده و نگاهی مهربان بودند، میانه ‌بالا، ابروهایی کشیده و پیوسته و چهره‌ای گندمگون و بشاش داشتند. گردنی سپید مانند نقره و ریشی انبوه داشته و شانه‌ها یشان پهن و عضلاتشان پر پیچ و تاب و ساق‌ هایشان کشیده و باریک بود و هنگام راه رفتن اندکی به جلو متمایل می شدند.
• ویژگی های جسمانی: درباره قدرت جسمی ایشان، گفته شده که با هیچ‌کسی مبارزه نکردند، مگر اینکه او را زمین زدند. ایشان بودند که درِ قلعه خیبر را کَندند، در حالی که جمعی تلاش کردند آن را برگردانند ولی نتوانستند، و هم ایشان بودند که بت هبل، بت بزرگ را از بالای کعبه به زمین انداختند.

ولادت و دوران کودکی امام علی (ع)

حضرت علی (ع) روز جمعه ۱۳ رجب سال ۳۰ عام‌ الفیل در مکه، متولد شدند. ایشان درون خانه کعبه به دنیا آمدند و این موضوع را عالمان شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت مورد تواتر می‌دانند.

هنگامی که حضرت ۶ ساله بودند در مکه قحطی شد. حضرت محمد (ص) برای کمک به جناب ابوطالب که خانواده پرجمعیتی داشتند سرپرستی حضرت علی (ع) را به عهده گرفتند و به این ترتیب ایشان از کودکی تحت تربیت پیامبر قرار گرفتند و در دامان ایشان رشد یافتند. پس از بعثت پیامبر، حضرت علی (ع) که در آن هنگام 10 سال داشتند، نخستین مردی بودند که به رسول خدا ایمان آوردند و به همراه پیامبر (ص)، پنهانی، در کوه‌های اطراف مکه نماز می‌خواندند.

دوران نوجوانی و جوانی امام علی (ع)

در نوجوانی به اسلام گرویده و تحت تعلیم رسول خدا (ص) بودند و در این باره فرمودند: ایشان هر روز علم و نشانه ای از اخلاق برجسته خود پیش روی من برمی افراشتند و مرا فرمان می دادند که آن راه را پیش گیرم. امیرمومنان، 21 سال داشتند که با حضرت فاطمه (سلام الله علیها)، دختر پیامبر اسلام، ازدواج کردند اما از آنجا که امر خدا را بر همه چیز و همه کس مقدم می دانستند جنگ احد که پیش آمد، با اینکه تازه ازدواج کرده بودند، به دستور پیامبر روانه میدان جنگ شدند و مشتاق شهادت و دیدار خداوند بودند که پیامبر به ایشان ایشان فرمودند: تو سرانجام شهید خواهی شد.

همسران امام علی (ع)

حضرت فاطمه (مادر حسن، حسین، محسن، زینب و ام کلثوم)، امامه دختر زینب فرزند پیامبر، ام البنین (مادر حضرت ابوالفضل العباس (ع)، عثمان، جعفر و عبدالله)، لیلی دختر مسعود بن خالد، اسماء دختر عمیس خثعمی (مادر یحیی و عون)، خوله دختر جعفر (مادر محمد بن حنفیه)، ام حبیب ملقب به صهبا، دختر ربیعه تغلبیه، ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی و مخبأه دختر امری القیس بن عدی کلبی از همسران امام (ع) بوده اند.

فرزندان امیرالمومنین (ع)

تعداد فرزندان امام علی (ع)، 28 نفر بوده است. مشهورترین فرزندان ایشان عبارتند از

• حسن ابن علی: نخستین فرزند حضرت علی و حضرت فاطمه و اولین نوه پیامبر و دومین امام شیعیان هستند که پس از پدر، 10سال امامت و 7 ماه خلافت را بر عهده داشتند. ایشان در 47 سالگی، به دست جعده همسر خود، مسموم گشته و به شهادت رسیدند و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شدند.
• حسین ابن علی: دومین فرزند امام علی و حضرت فاطمه و دومین نوه پیامبر و سومین امام شیعیان هستند که پس از برادر خود امام حسن (ع)، 11 سال بر مردم امامت کردند و سرانجام در دهم محرم سال 61 ه ق در سرزمین کربلا، در جریان جنگی نابرابر به شهادت رسیدند و همان جا به خاک سپرده شدند.
• زینب کبری: دختر حضرت علی و حضرت زهرا و همسر عبدالله بن جعفر که در واقعه کربلا حضور داشتند و پس از جنگ، به اسارت درآمدند و در کوفه و شام خطبه هایی بی نظیر خواندند که حاضران را متاثر و قاتلان امام حسین را رسوا کرد. تاریخ وفات ایشان را یکسال پس از واقعه عاشورا، ماه رجب سال 62 و مزارشان را شام، مصر یا قبرستان بقیع دانسته اند.
• ام کلثوم: ام کلثوم یا زینب صغری، چهارمین فرزندامام علی (ع) و فاطمه زهرا (س)، که ایشان نیز از بانوان حاضر در کربلا بودند و خطبه های ایشان پس از واقعه کربلا، در برخی منابع آمده است. مزار این بانوی با فضیلت در دمشق یا قبرستان بقیع می باشد.
• محسن بن علی: آخرین فرزند حضرت زهرا (س) و حضرت علی (ع)،که حدود 50 روز پس از رحلت پیامبر، در ماجرای حمله به خانه امیر المومنین برای گرفتن بیعت و صدمه دیدن حضرت زهرا سقط شد. بنا به روایتی ایشان را در آستانه درب خانه امیر المومنین و حضرت فاطمه به خاک سپردند.
• عباس ابن علی: فرزند حضرت علی و فاطمه بنت حزام (ام البنین)، ملقب بهاباالفضل و باب الحوائج، پنجمین پسر امام علی (ع) و اولین فرزند ام‌البنین و دارای مقامات انسانی و کرامات بسیاری بودند. ایشان در واقعه کربلا حضور داشته و پرچمدار و سقای سپاه امام حسین (ع) نیز بودند و سرانجام به علت جراحات بسیار و ضربه عمود آهنین بر سر، به شهادت رسیدند. حرم ایشان در عراق، در نزدیکی حرم امام حسین (ع)، محل زیارت مسلمانان و ارادتمندان است.
• جعفر ابن علی: فرزند حضرت علی (ع) و ام البنین، که در واقعه کربلا، کنار برادر و امام خود، امام حسین حضور داشت و با تیری که خولی به او زد شهید شد. ایشان آن هنگام 19 یا 21 ساله بود.
• عثمان ابن علی: فرزند امام علی و ام البنین که در کربلا همراه امام حسین بود و با تیری که خولی به پیشانی او زد به زمین افتاده، سر از تن او جدا کردند و او را در 21 سالگی به شهادت رساند.
• عبد الله بن علی: فرزند امیر المومنین و ام البنین و از برادران حضرت عباس (ع) است که او را اولین شهید از میان برادرانش دانسته اند و علت شهادت او ضربه ای بود که هانی بن ثبیت یا خولی بن یزید به او زد.
• محمد بن حنفیه: فرزند امام علی (ع) و خوله که او را محمد اکبر نیز می گویند. او درجنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان حضور داشت اما به همراه امام حسین به علت بیماری یا مکلف نشدن از طرف امام، به کربلا سفر نکرد. محمد حنفیه پس از شهادت امیرالمومنین در کنار امام حسن (ع) بود و نیز با یزید به عنوان جانشین معاویه بیعت کرد. ایشان در اثر بیماری در مدینه وفات کرد.

• عمر بن علی: عمر بن علی یا عمر اکبر که کنیه اش ابوالقاسم یا ابوحفص بوده است. در نام مادرش اختلاف وجود دارد برخی نام مادرش را صهبا و برخی لیلی دانسته اند. خوارزمی و ابن شهر آشوب او را جزء شهدای کربلا می دانستند.
• رقیه: رقیه دختر علی و صهبا و همسر مسلم ابن عقیل بود که در واقعه کربلا حضور داشت و فرزندانش عبدالله و محمد شهید گشته و خود اسیر شد و سرانجام در مصر درگذشت.
• محمد بن علی: محمد اصغر ملقب به ابوبکر، فرزند حضرت علی (ع) و لیلی بنت مسعود که در کربلا حضور داشته و به نقل از برخی منابع اولین نفر از فرزندان امام علی (ع) بود که در رکاب امام حسین به میدان رفت. قاتلش را امام باقر (ع)، مردی از قبیله همدان روایت کرده اند.

نام دیگر فرزندان امام عبارت است از یحیی فرزند اسماء، ام الحسن و رمله فرزندان ام سعید و محمد اوسط، ام هانی، خدیجه، جمانه (ام جعفر)، زینب صغری، امامه، رقیه صغری، نفیسه، ام سلمه، ام الکرام، میمونه و فاطمه که از دیگر همسران ایشان بوده اند.

امامت، خلافت و حکومت داری امام علی (ع)

پس از کشته شدن عثمان، یعنی 25 سال پس از وفات پیامبر (ص)، امیرالمومنین علی (ع)، با اصرار مردم به عنوان خلیفه چهارم مسلمانان به خلافت رسیدند. دوران حکومت ایشان از سال ۳۵ تا ۴۰ هجری قمری به طول انجامید.

• قتل عثمان: قتل عثمان، باعث بروز اختلاف در جامعه اسلامی شد. او بنی‌امیه را بر مسئولیت‌ها می گماشت که این موضوع و نارضایتی مردم از عملکرد او، باعث شد شورشیان خانه او را محاصره کرده و او را بکشند. پس از قتل عثمان، توجهات مردم به حضرت علی (ع) برای خلافت جلب شد. آنها با جدیت، خواستار پذیرش حکومت توسط امام علی (ع) بودند بنابراین، به سمت علی ابن ابطالب جمع شده و بر پذیرش حکومت توسط ایشان اصرار و جدیت داشتند.
• اصرار مردم به بیعت: امیرمومنان علی (ع) که دلایلی برای رد خلافت خود در آن زمان داشتند، در پاسخ به تقاضاهای مکرر مردم برای پذیرش حکومت، می‌فرمودند: (من وزیر شما باشم بهتر است تا امیر شما باشم… مرا رها کنید و این امر را از دیگری بخواهید… من به هر کسی که شما انتخاب کنید، راضی‌ام) و آنها را به سمت طلحه و زبیر راهنمایی می کردند. مردم در پاسخ عرض می کردند: ما سزاوارتر از تو، کسی را برای خلافت نمی‌شناسیم و جز تو را نمی‌خواهیم، که در نهایت، به خواست و اصرار مردم، بیعت، در مسجد، به شرط عمل به قرآن و شیوه پیامبر، صورت گرفت.

• حکومت داری حضرت: ابعاد حکومت داری حضرت را می توان در بخش های زیر بررسی نمود:
  • اقتصادی: ایشان در آباد کردن زمین‌ها و وقف آن برای مردمو سامان دادن به مالیات و بیت المال به گونه‌ای که صلاح مردم در آن باشد، می کوشیدند و بر خلاف خلفای قبل بیت المال را مساوی تقسیم میکردند نه بر اساس سوابق افراد. همچنین زمین‌هایی را که عثمان به ناحق به عده ای واگذار کرده بود، به بیت المال برگرداندند.
  • علمی و فرهنگی: در حکومت امیرمومنان، توسعه فرهنگى و علمی بر توسعه اقتصادى مقدم است زیرا به فرموده خود حضرت، ارزش هر انسان به اندازه چيزى است كه مى داند. حاکم اسلامی باید به دقّت بنگرند و از سنّت هاى سازنده و انسانى حتی اگر مربوط به گذشتگان بود حمايت و با شيوه ها و سنّت هاى غلط، مبارزه كند.
  • نظامی: نظامیان از نظر امیر مومنان می بایست از افراد با شخصیت و اصیل و دارای سوابق انتخاب شوند و رابطه تنگاتنگ بین آنها و رهبر جامعه وجود داشته باشد و از لحاظ مالی نیز تامین باشند.
  • حقوق متقابل مردم و زمامدار: از نظر ایشان حق زمامدار بر مردم و حق مردم بر زمامدار بزرگ‌ترین حقی است کهخداوند قرار داده است. حاکم جامعه اسلامی هرچند در حقوق با دیگران برابر است و زیاده از دیگران حقی برای خود قائل نیست اما از نظر تکلیف، خود را بیش از دیگران برای خدمت به جامعه و اجرای احکام الهی مکلف می داند.
  • پرهیز از چاپلوسی: امام مردم را از تملق و چاپلوسی نزد حاکمان به شدت منع می کردندزیرا آن را نشانه ی نفاق و مایه ی غرور طرف مقابل و فساد در جامعه می دانستند و درباره خود می فرمودند با من آن طور که با جباران و زمامداران ستمگر سخن می‌گویند، سخن مگویید.
  • انتقاد پذیری: امام سعی در پرورش روحیه انتقادكردن و ژرف نگرى در اعمال مسئولان نظام اسلامى را داشتند و در عمل نيز پذیرای انتقادسازنده و مشورت عدالت آمیز و بودند و که البته با انتقادهای ویرانگر افراد قدرت طلب و كينه توز و توطئه گر، برخورد می کردند. زیرا نتیجه مخالفت بی اساس و انتقاد مغرضانه، فساد جامعه و عدم توانایی حاکم عادل بر مدیریت صحیح و رشد جامعه است
  • حق گرایی نه شخصیت گرایی: مولای متقیان امام على (ع)، مى كوشيدند جامعه را به لحاظ آگاهى به سطحى برسانند كه اشخاص و مواضع آنان را با حق بسنجند، نه حق را با اشخاص. در واقع شخصيت ها هر چند بزرگ و محبوب و معتمَد باشند، نمى توانند معيار حق و باطل قرار گيرند.
  • شایسته سالاری: درباره لزوم شایسته سالاری امام علی (ع)، به مالک اشتر گوشزد می کنند که در گزینش کارکنان و فرمانروایانش، شفاعت و وساطت کسی را نپذیرد، مگر شفاعت شایستگی و امانتداری آنها و هر کدام از کارمندان، با تجربه تر و پاک تر و پیشگام تر در اسلامند پس از آزمایش و امتحان، به کار گرفته شوند و در صورتی که شایسته تر از آنها وجود داشته باشد، حق ندارند خود را مقدم کنند
  • قانون گرایی: در زمان حکومت امام (ع)، اگر کسی بر خلاف قانون الهی عملی می کرد، بدون در نظر گرفتن موقعیت و مقام وی، حدود الهی و قانونی را بر وی اجرا می کردند و هیچ واسطه و شفاعتی را نمی پذیرفتند و در این مورد دقیق عمل می کردند.
  • نظم: امیر المومنین علی (ع)، همیشه به فرمانداران و ماموران خویش توصیه می فرمودند که در کارهایشان منظم باشند و برنامه دقیق داشته باشند و از بی برنامه بودن بپرهیزند و هر کاری را در جای خود و به موقع انجام دهند.
  • مهرورزی به مردم و توجه به ضعفا: توصیه امام به مالک این بود که دلت را برای رعیت پر از مهر و محبت و لطف کن و بر آنها درنده آزار دهنده ای مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری. خدا را خدا را در طبقه پایین از مردم، آنان که راه چاره ندارند.
• کارگزاران و عاملان حکومت حضرت: اسامی کارگزاران حضرت که به شهرهای مختلف اسلامی فرستاده شدند بدین شرح است: عثمان بن حنیف به بصره،عمارة بن شهاب به کوفه، عبیدالله بن عباس به یمن، قیس بن سعد بن عباده به مصر و سهل بن حنیف به شام فرستاده شدند.
• پایان حکومت: یکی از عواملی که وجود امیرمومنان را برای برخی غیر قابل تحمل کرده بود، جدیت آن حضرت در اجرای فرمان های الهی بود که در نهایت با به شهادت رساندن ایشان در سال ۴۰ هجری، به خلافت آن حضرت پایان دادند.

وقایع خاص زندگی امیرالمومنین علی (ع)

زندگی حضرت امیرالمومنین (ع) را می توان به بخش های زیر تقسیم نمود:

• حضرت علی (ع) قبل از هجرت: امیر مومنان علی (ع)، از کودکی تحت سرپرستی رسول خدا (ص) و مانند ایشان یکتا پرست بودند و پس از بعثت نیز اولین کسی بودند که به پیامبر ایمان آوردند. در سال 7 پس از بعثت، قریش، بنی هاشم را در شعب ابی طالب، در محاصره اقتصادی قرار داد. حضرت علی (ع)، در این مدت مخفیانه برای مسلمانان شعب، غذا تهیه می‌کردند ایشان مدتی پس از رهایی از شعب، پدر خود را از دست دادند.
• واقعه لَیلَةُ المَبیت:  شبی که امام علی (ع) برای حفظ جان پیامبر (ص) از طریق هجرت، در بستر ایشان خوابید. مشرکان قصد داشتند در این شب، به صورت دسته‌ جمعی به خانه پیامبر حمله کرده و او را به قتل برسانند. به امر الهی و به درخواست پیامبر (ص)، امام علی (ع) در بستر ایشان خوابید و در نتیجه مشرکان متوجه عدم حضور پیامبر نشدند و رسول خدا (ص) توانست در آن شب به سمت یثرب، هجرت کند. بسیاری از مفسران، شأن نزول آیه شراء در سوره بقره را این فداکاری امام علی (ع) در لیلة المبیت دانسته‌اند. تاریخ این واقعه، شب اول ربیع الاول سال سیزدهم یا چهاردهم بعثت ذکر شده است.
• جنگ (غزوه) خیبر: غزوه خَیْبَر از غزوات پیامبر اکرم (ص) برابر یهودیان منطقه خیبر که در ماه محرم سال ۷ هجری قمری آغاز شد و در ماه صفر با پیروزی مسلمانان پایان یافت. شکل‌گیری این جنگ به این صورت بود که یهودیان خیبر به یهودیان اخراج ‌شده از مدینه پناه دادند و برخی از قبایل عرب را برای جنگ با مسلمانان تحریک کردند. مسلمانان در این جنگ پیروز شده و در نهایت یک صلحنامه امضا شد که بر مبنای آن قرار شد جنگجویان یهودی با خانواده (زن و فرزند) منطقه خیبر را ترک کنند. رشادت‌های حضرت علی (ع) در فتح برخی قلعه‌های خیبر، از نکات مهم این نبرد است.

• واقعه غدیر خم: غدیر نام محلی است که پیامبر در 18 ذی الحجه سال 10هجری قمری، هنگام بازگشت از آخرین حج خود، در آنجا به حاضران فرمودند: (هرکه من مولای او هستم، علی هم مولای اوست. خداوندا، هرکه او را دوست دارد دوست بدار و هرکه را که با او دشمنی می‌کند دشمن بدار). پیامبر (ص) سپس در مورد قرآن و اهل بیت خود به مردم سفارش کرده و فرمودند: این دو هیچگاه از هم جدا نمی‌شوند تا بر سر حوض کوثر در قیامت بر من وارد شوند. پس از آن آیه 3 سوره مائده نازل شد: (امروز کافران از دین شما نا امید شدند، پس از آن‌ها نترسید و از من بترسید. امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم). حاضران آن جمع، در محل غدیرخم به علی بن ابی‌طالب (ع) تبریک گفته و ایشان را امیرالمومنین خطاب کردند.

  

• حضرت علی (ع) بعد از رحلت پیامبر (ص): پس از شهادت پیامبر (ص)، عده ای از مسلمانان درمحل سقیفه، با ابوبکر به‌عنوان جانشین پیامبر بیعت کردند. طبق منابع شیعه و اهل سنت، یاران خلیفه اول برای گرفتن بیعت به خانه علی (ع) حمله کرده و حضرت زهرا (س) را مجروح کردند که به سقط کودکشان انجامید و خود حضرت زهرا (س) نیز پس از مدت کوتاهی از دنیا رفته و به شهادت رسیدند. علی (ع)، به مناسبت‌های مختلف به ماجرای سقیفه اعتراض کرده و حق خود را در جانشینی پیامبر اسلام (ص) یادآوری می کردند که معروف‌ترین آنها خطبه شقشقیه است.
• ماجرای سقیفه: سقیفه مکانی مسقف در مدینه بود که در آنجا مردم با ابوبکر بیعت کردند. این واقعه، اولین رخداد پس از درگذشت پیامبر بود. با ماجرای سقیفه، رهبری امت اسلامی که حق علی (ع) بود، به مدت 25 سال از ایشان گرفته شد و حضرت بخاطر رعایت مصلحت اسلام و مسلمانان برای باز پس گرفتن حق خود اقدامی نکردند اما در موارد مناسب، سعی در روشن کردن حقیقت برای مردم داشتند ولی با این حال در حدّ ضرورت با خلفا همکاری می‌کردند.

جنگ ها در زمان حکومت امام علی (ع)

امام علی (ع) در همه غزوات پیامبر اسلام (ص) (به جز جنگ تبوک که جانشین پیامبر در مدینه بودند) مانند بدر و احد و خندق شرکت داشتند اماجنگهای زمان حکومت حضرت عبارت است از:

• جنگ جمل: جنگ جمل، نخستین جنگ امام علی (علیه‌السّلام) بود که میان ایشان وناکثین (پیمان شکنان)، در جمادی الاخر سال ۳۶ ق صورت گرفت. ماجرا از این قرار بود که طلحه و زبیر که سودای حکومت در سر داشتند، با روی کار آمدن امام علی (ع)، ناکام مانده و از امام خواستند که حکومت بصره و کوفه را به آنان بدهد، ولی امام آنان را شایسته این کار ندانستند، به همین خاطر با عایشه که کینه از امام به دل داشت همراه شده و به بهانه خونخواهی عثمان، لشکری سه هزار نفره را تشکیل داده و به طرف بصره حرکت کردند. در این جنگ عایشه بر شتر نری به نام عسکر سوار شده بود. به همین جهت این جنگ را جنگ جمل نامیدند. امام به عثمان بن حنیف (فرماندار بصره)، دستور دادند تا شورشیان را به راه حق دعوت کند و اگر نپذیرفتند، تا رسیدن امام (علیه‌السّلام)، در برابر آنان مقاومت کند. وقتی خود حضرت به بصره رسیدند، تلاش کردند با نصیحت از وقوع جنگ جلوگیری کنند اما آنان با کشتن یکی از یاران امام، جنگ را آغاز کردند. امام، به زبیر، یادآور شدند که روزی پیامبر (ص)، به او فرموده بودند: ( تو به جنگ با علی برمی‌خیزی) بنابراین زبیر از لشکر کناره گرفت و در بیرون بصره توسط عمرو بن جرموز کشته شد. یاران امام دراین جنگ پیروز شدند، طلحه کشته شد و عایشه به همراهی عده ای به مدینه بازگردانده شد.

• جنگ صفین: جنگ صفین، در ماه صفر سال 37 هجری قمری، بین امام علی (علیه‌السّلام) و قاسطین (معاویه و سپاهش) صورت گرفت. معاویه پس از کشته شدن عثمان، کوشید تا امام علی (ع) را قاتل عثمان معرفی کند و با ایشان بیعت نکرد. امام متوجه شدند که معاویه قصد جنگیدن دارد. دو لشکر در نزدیکی صفین، رو به روی هم قرار گرفتند. امیر مومنان (ع) با نامه هایی که به معاویه فرستادند سعی در جلوگیری از جنگ داشتند اما نتیجه نداد و جنگ آغاز شد. در آخرین لحظات که اگر جنگ ادامه می‌یافت، پیروزی سپاه امام قطعی بود، معاویه با مشورت عمرو بن عاص حیله‌ای بکار برد و دستور داد تعدادی قرآن، بر سر نیزه کنند و سپاه امام را به حکم قرآن بخوانند. امام هر چند سعی کردند به یاران خود بفهمانند که این مکری است که می‌خواهند با این کار، نبرد باخته را ببرند، مفید واقع نشد. پس به ناچار ضمن نامه‌ای به معاویه، با قید این که ما می‌دانیم تو اهل قرآن نیستی، پذیرفتن حکمیت قرآن را پذیرفتند و قرار شد یک نفر از سپاه معاویه و یک نفر از سپاه امام بنشینند و درباره حکم قرآن در این باره اظهار نظر کنند. اهل شام، عمرو بن عاص را برگزیدند و سپاه امام ابو موسی اشعری را انتخاب کردن که در نهایت عمرو بن عاص، ابوموسی اشعری را فریب داد و حکمیت را به نفع معاویه و سپاهش به پایان برد.
• جنگ نهروان: بعد از جنگ صفین و ماجرای حکمیت، بعضی از یاران امام به ایشان اعتراض کردند که چرا حکمیت را پذیرفتی؟ این در حالی بود که امام از ابتدا مخالف این کار بودند و به اصرارخود آنها حکمیت را پذیرفتند. آنها که خوارج نام گرفتند امام راتکفیر و لعن کردند و شروع به کشتار مردم نمودند. آنها عبد الله بن خباب که پسر یکی از صحابی رسول خدا (ص) بود کشتند و شکم زن حامله او را پاره کردند و امام ناچار به جنگ با آنان شدند. ایشان قبل از جنگ ابن عباس را به گفتگوی با آنان فرستادند، حتی خودشان با آنان گفتگو کردند و بسیاری از آنها پشیمان شدند اما عده ای نیز بر عقیده خود باقی ماندند و سرانجام جنگ درگرفت که نهایتا از خوارج، تعداد زیادی کشته یا زخمی شدند اما از سپاه امام (ع) کم‌تر از ده نفر کشته شدند.

اصحاب مهم امیرالمومنین امام علی (ع)

شمار اصحاب، شاگردان و یاران حضرت علی (ع)، در کتاب رجال شیخ طوسی، بالغ بر 450 نفر است که اسامی تعدادی از آنان عبارت است از:

• امام حسن مجتبی (ع): اولین فرزند امام علی (ع) و دومین امام شیعیان که 10 سال امام و 7 ماه خلیفه (آخرین خلیفه از خلفای راشدین) بودند.
• امام حسین (ع): دومین فرزند امام علی (ع) و سومین امام شیعیان که 11 سال امامت کرده و سرانجام در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.
• مالک اشتر: از بهترین یاران و فرماندهان امام علی (ع)، که امام، جایگاه ایشان را نسبت به خود، مثل جایگاه خود نسبت به پیامبر می دانستند.
• سلمان فارسی: از یاران ویژه پیامبر و امام علی (ع) که به اسم اعظم خداوند آگاه بود. سلمان از مدافعان ولایت در جریان سقیفه بود.
• کمیل ابن زیاد: از یاران امام علی و امام حسن (علیهم السلام) و از عابدان و زاهدان کوفه، که در دوران خلافت امام علی (ع)، مدتی فرماندار هیت بود.
• محمد ابن ابی بکر: از نزدیک ترین یاران امام که مورد محبت امام بود. او از طرف امام به فرمانداری مصر منصوب شد.
• ابوذر غفاری: از بزرگان صحابه پیامبر (ص) و یاران امیرالمومنین (ع) و دارای فضائل اخلاقی بسیاری بود. او به علت اعتراض به اقدامات عثمان، به شام و سپس ربذه تبعید شد و همان جا نیز درگذشت.
• عمار ابن یاسر: از یاران نزدیک امام علی (ع) و فرزند اولین شهدای اسلام که در جنگ صفین به دست لشکریان معاویه، به شهادت رسید.
• اویس قرنی: اویس از تابعین بود که با حضرت علی (ع) بیعت کرد و در جنگ صفین در رکاب امام به شهادت رسید.
• میثم تمار: از شاگردان و یاران امام علی و حسنین (علیهم السلام) که مورد توجه اهل بیت بود و کرامات و پیش گویی هایی به او نسبت داده اند. او به جرم محبت امیرمومنان (ع)، به دستور ابن زیاد به دار آویخته شد.
• عبیدالله ابن ابی رافع: از شاگردان خاص حضرت بود که در جنگهای دوران خلافت امام شرکت می کرد و اولین کسی است که در علم رجال کتاب نوشت.
• حذیفه ابن یمان: از اولین اسلام آورندگان و از اصحاب خاص پیامبر (ص) و صاحب اسرار ایشان و از ارکان چهارگانه اصحاب امام علی (ع)
• حارث همدانی: از نخستین بیعت کنندگان با امام که گفته شده نخستین کسی است که خطبه های ایشان را گرد آوری کرده است.
• مخنف ابن سلیم: از فرماندهان سپاه حضرت و کارگزار امام در اصفهان و همدان بود.
• حجر ابن عدی: از یاران خاص امیرمومنان و از بزرگان کوفه که در جنگهای امام نقش بسزایی داشت و در راه دفاع از ولایت توسط معاویه به شهادت رسید.
• معقل ابن قیس ریاحی: از فرماندهان سپاه امیر المومنین (ع) و فردی امین و با تقوا، که در سرکوب شورشیان خوارج نقش مهمی داشت.
• حصیین ابن منذر: از راویان حدیث و از اشراف و بزرگان قبیله بکر، که در جنگ جمل و صفین حضور داشت و امام او را حاکم اصطخر نمودند.
• خزیمه ابن ثابت: ملقب به ذوالشهادتین که در جنگ صفین در رکاب امیرمومنان به شهادت رسید.
• زید ابن صوحان: از یاران امام که کوفیان را به حمایت از ایشان در جنگ جمل دعوت می کرد و در این جنگ به شهادت رسید.
• سهل ابن حنیف: از بزرگان صحابه که در برخی از جنگ های پیامبر و امیرالمومنین شرکت داشت و از اعضای شرطه الخمیس (یاران همیشه مسلح امام در زمان حکومت) بود.
• صعصعه ابن صوحان: از یاران جنگاور امیرمومنان که در سخنوری مهارت داشت و از این مهارت در دفاع از امام و انتقاد از معاویه استفاده می کرد.
• سعید ابن قیس همدانی: از یاران امیرمومنان و امام حسن (علیهم السلام)، که مورد تایید امام علی (ع) و از راویان حدیث ایشان بود.
• سعد ابن مسعود ثقفی: از صحابه پیامبر و امام علی (علیهم السلام) و عموی مختار ثقفی که از جنگ صفین تا خلافت امام حسن مجتبی (ع)، ولایت بر مدائن به او سپرده شد. امیرمومنان (ع)، او را انسانی نیکوکار و پرهیزکار می دانستند.
• حبیب ابن مظاهر: از اصحاب خاص حضرت که در زمان امام حسین (ع)، برای پیوستن به امام، مخفیانه از کوفه خارج شد و در کربلا به شهادت رسید.
• قنبر: خدمتگزار و غلام آزاد شده حضرت که ایمانش به خدا و ارادتش به مولا مثال زدنی بود و سرانجام در راه محبوبش به شهادت رسید.

امام علی (ع) در زمان خلافت خلفا

پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ماجرای سقیفه و غصب خلافت از امیرالمومنین، 25 سال خلفای سه گانه یعنی ابوبکر و عمر و عثمان (خلفای راشدین در دیدگاه اهل سنت)، به مسلمین حکومت کردند و حضرت نیز برای جلوگیری از بروز اختلاف و جنگ میان مسلمانان به اجبار بیعت نمودند. در ادامه، مختصرا با این سه خلیفه آشنا خواهید شد:

• اَبوبَکْر بن ابی‌قُحافه: یکی از صحابه پیامبر (ص) و اولین خلیفه ازخلفای راشدین. در حکومت او، حوادث بحث‌برانگیزی از جمله غصب فدک، جنگ‌های ردّه و شروع فتوحات به وقوع پیوست.
• عُمَر بن خَطّاب بن نُفَیل: صحابهپیامبر اکرم و دومین خلیفه مسلمانان. در دوره خلافت او، فتوحات گسترش یافت، بیت‌المال تاسیس شد و با پیشنهاد امام علی (ع)، هجرت پیامبر به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی تعیین گردید. عمر، از تدوین احادیث پیامبر منع می کرد و بدعت ‌هایی مانند تحریم متعه حج و حذف حی علی خیر العمل از اذان را بنا نهاد.
• عثمان بن عفان: از اصحابپیامبر اسلام (ص) و سومین خلیفه مسلمانان. او برخی موارد احکام اسلام مانند وضو را تغییر داد. همچنین، در زمان عثمان فتوحات اسلام گسترش یافت و مصحفی واحد از قرآن تدوین شد.

 امیرالمومنین (ع) در قرآن و روایات

حدود 300 آیه از قرآن در فضیلت حضرت علی (ع) نازل شده است که تعدادی از آنها عبارت است از:

• آیه تبلیغ: آیه 67 سوره مائده، آیه تبلیغ نام دارد که در روز واقعه غدیرخم بر پسامبر اسلام نازل شد. متن آیه چنین است: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّـهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّـهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ (اى پيامبر، آنچه را از جانب پروردگارت به تو نازل شده، ابلاغ كن؛ و اگر نكنى رسالتش را به انجام نرسانده‌اى. و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى‌دارد. بی گمان، خدا گروه كافران را هدايت نمی کند)
• آیه اکمال: این آیه نیز در روز عید غدیر نازل شده و پروردگار از این طریق مژده کامل شدن دین را به پیامبر داده و در آیه 3 سوره مائده می فرمایند: الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ اَلْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً (امروز، کافران از آیین شما، ناامید شدند؛ پس، از آن‌ها نترسید و از (مخالفت با) من بترسید! امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را برایتان (به عنوان) آیین برگزیدم)
• آیه مباهله: در سال ۱۰ ه.ق در روزی که روز مباهله نام گرفت،قرار بر این بود که مسلمانان و مسیحیان نجران یکدیگر را نفرین کنند، تا خدا آن گروه را که دروغ گفته و حقانیت ندارد، عذاب کند. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) را همراه خود بردند. مسیحیان وقتی دیدند ایشان با خانواده و عزیزان خویش آمده اند، بیمناک شده و به حقانیت ایشان پی بردند و پذیرفتند که جزیه بپردازند. خداوند در سوره آل عمران آیه 61 می فرمایند: فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ (هر وقت بعد از دانشی که به تو رسیده، باز هم کسانی به محاجه پرداختند، به آنها بگو: بیایید ما فرزندانمان را دعوت کنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خود را شما هم زنان خود را، ما نفوس خویش و شما هم نفوس خود را، آن وقت مباهله کرده و لعنت خداوند را بر دروغگویان قرار دهیم)
• آیه مودت: درباره این آیه ابن عباس می‌گوید: وقتی این آیه نازل شد، به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرض کردم این کسانی که مودت ومحبت آنها واجب شده چه کسانی هستند؟ حضرت سه بار فرمود: علی و فاطمه و حسن و حسین. آیه مودت که آیه 23 سوره مبارکه شوری می باشد، عبارت است از: قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی (ای پیامبر بگو در ازای رسالتم مزدی از شما نمی خواهم مگر دوستی خویشاوندانم)
• آیه ولایت: این آیه که از ادله شیعه بر ولایت حضرت امیر است، بعد از اینکه حضرت انگشتر خویش را هنگام نماز به فقیری بخشیدند نازل شد. متن آیه چنین است: إِنّما وَلیُّکُمُ اللهُ و رَسولُهُ والَّذینَ ءَامَنوا الَّذینَ یُقِیمُونَ الصَّلوةَ و یُؤتُونَ الزَّکوة و هُم راکِعونَ (ولیّ شما فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نمازرا به پا داشته و در رکوع،زکات می‌دهند.)
• آیه تطهیر: این آیه در خانه‌پیامبر (ص) و هنگامی نازل شد که علاوه بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، علی (علیه‌السّلام)، فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و حسنین (علیهم السلام) هم حاضر بودند. پیامبر پارچه (کساء) ای را که بر آن نشسته بودند، بر روی سر خود و حضرت علی و حضرت فاطمه و حسنین کشیدند و دست‌ها را به سوی آسمان بالا برده و به پروردگار عرض کردند: خدایا! اهل بیت من این چهار نفرند، اینان را از هر پلیدی پاک گردان. خداوند در قرآن در سوره احزاب آیه 33 می فرمایند: انَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا (به درستی که خداوند اراده کرده تا نا پاکی را از شما اهل بیت بردارد و شما را پاکیزه گرداند)
• آیه اشتراء نفس: مفسران این آیه را درباره حضرت علی (ع) و شان نزول آن را ماجرای لیلة‌المبیت می دانند. خداوند در سوره بقره آیه 207 می فرماید: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ (و از مردم کسی است که جانش را برای خشنودی خدا می فروشد و خدا به بندگان مهربان است.)
• حدیث حق: این روایت که حقانیت امیر المومنین و عصمت ایشان را در همه حال اثبات می کند در منابع شیعه و اهل سنت آمده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره حضرت امیر فرمودند: عَلی مَعَ الحقِّ و الحقُّ مَعَ عَلی (علی همیشه با حق و حق هم با علی است).
• حدیث منزلت: حدیث منزلت، حدیثی معتبر از پیامبر (ص) و مورد قبول شیعه و اهل سنت است. در این حدیث پیامبر گرامی اسلام به حضرت علی علیه السلام فرمودند: أنتَ مِنّى بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسى، اِلّا أنه لانَبىَّ بَعدى (تو نسبت به من مثلهارون به موسی هستی بجز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود). 
• پیامبر اکرم (ص): پیامبر اکرم (ص) درباره امیر مومنان علی (ع) می فرمایند:
  • کسی که من یا علی (ع) را زنده یا مرده،زیارت کند، خداوند نیز او را روز قیامت ملاقات می‌کند و گناهانش را می‌آمرزد. (کامل الزیارات ص39 )
  • کسی که من و علی (ع) و فرزندانش را در حیات یا بعد از از دنیا رفتن زیارت کند، ضمانت می‌کنم که روز قیامت او را از سختی‌ها و مشکلات رها کنم و همراه خود و در مقام خود قرار دهم.
  • ای علی! خدا را نشناخت جز من و تو، و مرا نشناخت جز خدا و تو و تو را نشناخت مگر خدا و من.
  • هر کس می خواهد دانش آدم را، فهم (ژرف) نوح را، زهد یحیی را و قاطعیّت موسی بن عمران را بنگرد، به علی بن ابی طالب نظر کند.
  • داناترین امّت من بعد از من علی بن ابی طالب (ع) است.
  • بعد از تزویج فاطمه به علی (ع) به دختر خود فرمودند: تو را به تزویج بهترین بستگانم و اهلم درآوردم، که از نظر دانش، داناترین و از نظر حلم و بردباری برترین، و از نظر اسلام اوّلین می باشد.
  • رسول خدا (ص) به علی (ع) فرمود: یا علی! تو بعد از من رهبر و سرپرست تمام مؤمنین هستی.
  • ونیز فرمودند: آیه ای که در آن (یا ایّها الذین آمنوا) آمده، نازل نکرده است خداوند مگر آن که علی در رأس آن قرار دارد. یعنی تمامی این آیات در ابتدا و قبل از همه در شأن علی و مربوط به آن حضرت است.
• امام صادق (ع): هنگام دعای زائر امیرالمؤمنین (ع)، درهای آسمان باز می‌شود. (الغارات ج 2 ص 854)امام صادق (ع) هنگام زیارت قبر امیرمومنان فرمودند: قدم‌هایت را کوتاه بردار و سرت را پایین بیانداز، زیرا برای هر قدمی، برای تو صد هزار حسنه نوشته می‌شود و صد هزار کار بد از تو پاک می‌گردد و صد هزار درجه بالا برده می‌شود و صد هزار خواسته‌ات برآورده می‌شود و پاداش صدیق و شهید برای تو ثبت می‌گردد.

روایات مهم از امام علی (ع)

برخی از مهمترین روایات امیرالمومنین (ع) عبارت است از:

مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّهِ الْبِرُّ وَ إِخْفاءُ الْعَمَلِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الرَّزایا وَ کِتْمانُ الْمَصائِب

ترجمه: از گنجهای بهشت; نیکی کردن و پنهان نمودن کار (نیک) و صبر بر مصیبتها و نهان کردن گرفتاریها (یعنی عدم شکایت از آنها) است.

اَلزّاهِدُ فِی الدُّنْیا مَنْ لَمْ یَغْلِبِ الْحَرامُ صَبْرَهُ، وَ لَمْ یَشْغَلِ الْحَلالُ شُکْرَهُ.

ترجمه: زاهد در دنیا کسی است که حرام بر صبرش غلبه نکند، و حلال از شکرش باز ندارد.

اَحْبِبْ حَبیبَکَ هَوْنًا ما عَسی اَنْ یَعْصِیَکَ یَوْمًا ما. وَ اَبْغِضْ بَغیضَکَ هَوْنًا ما عَسی اَنْ یَکُونَ حَبیبَکَ یَوْمًا ما

ترجمه: با دوستت آرام بیا، بسا که روزی دشمنت شود، و با دشمنت آرام بیا، بسا که روزی دوستت شود.

قیمَهُ کُلِّ امْرِء ما یُحْسِنُ.

ترجمه: ارزش هر کسی آن چیزی است که نیکو انجام دهد.

إِنَّما اَخْشی عَلَیْکُمْ إِثْنَیْنِ: طُولَ الاْمَلِ وَ اتِّباعَ الْهَوی، اَمّا طُولُ الاْمَلِ فَیُنْسِی الاْخِرَهَ وَ اَمّا إِتِّباعُ الْهَوی فَإِنَّهُ یَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ

ترجمه: همانا بر شما از دو چیز میترسم: درازی آرزو و پیروی هوای نفس. امّا درازی آرزو سبب فراموشی آخرت شود، و امّا پیروی از هوای نفس، آدمی را از حقّ باز دارد.

لاَ تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدیقِکَ صَدیقًا فَتَعْدی صَدیقَکَ

ترجمه: با دشمنِ دوستت دوست مشو که (با این کار) با دوستت دشمنی میکنی.

اَلصَّبْرُ ثَلاثَهٌ: اَلصَّبْرُ عَلَی الْمُصیبَهِ، وَ الصَّبْرُ عَلَیالطّاعَهِ، وَ الصَّبْرُ عَلَی الْمَعْصِیَهِ

ترجمه: صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، و صبر بر اطاعت، و صبر بر (ترک) معصیت.

ما حارَ مَنِ اسْتَخارَ، وَ لا نَدِمَ مَنِ اسْتَشارَ

ترجمه: هر که خیر جوید سرگردان نشود، و کسی که مشورت نماید پشیمان نگردد.

عُمِّرَتِ الْبِلادُ بِحُبِّ الاَوْطانِ

ترجمه: شهرها به حبّ و دوستی وطن آباداند.

اَلْعِلْمُ ثَلاثَهٌ: اَلْفِقْهُ لِلاْدْیانِ، وَ الطِّبُّ لِلاْبْدانِ،وَ النَّحْوُ لِلِّسانِ

ترجمه: دانش سه قسم است: فقه برای دین، و پزشکی برای تن، و نحو برای زبان.

تَکَلَّمُوا فِی الْعِلْمِ تَبَیَّنَ اَقْدارُکُمْ

ترجمه: عالمانه سخن گویید تا قدر شما روشن گردد.

اَدُّوا الاَمانَهَ وَ لَوْ إِلی قاتِلِ وُلْدِ الاَنْبیاءِ

ترجمه: امانت را بپردازید گرچه به کشنده فرزندان پیغمبران باشد.

قالَ (علیه السلام) لِکُمَیْلِ بْنِ زِیاد:رُوَیْدَکَ لاتَشْهَرْ، وَ اَخْفِ شَخْصَکَ لا تُذْکَرْ، تَعَلَّمْ تَعْلَمْ وَ اصْمُتْ تَسْلَمْ، لا عَلَیْکَ إِذا عَرَّفَکَ دینَهُ، لا تَعْرِفُ النّاسَ وَ لا یَعْرِفُونَکَ

ترجمه: آرام باش، خود را شهره مساز، خود را نهان دار که شناخته نشوی، یاد گیر تا بدانی، خموش باش تا سالم بمانی. بر تو هیچ باکی نیست، آن گاه که خدا دینش را به تو فهمانید، که نه تو مردم را بشناسی و نه مردم تو را بشناسند (یعنی، گمنام زندگی کنی).

ذَلِّلُوا اَخْلاقَکُمْ بِالَمحاسِنِ، وَ قَوِّدُوها إِلَی الْمَکارِمِ. وَ عَوِّدُوا اَنْفُسَکُمُ الْحِلْمَ

ترجمه: اخلاق خود را رامِ خوبی ها کنید و به بزرگواری هایشان بکشانید و خود را به بردباری عادت دهید.

لاتُداقُّوا النّاسَ وَزْنًا بِوَزْن، وَ عَظِّمُوا اَقْدارَکُمْ بِالتَّغافُلِ عَنِ الدَّنِیِّ مِنَ الاْمُورِ

ترجمه: نسبت به مردم، زیاد خرده گیری نکنید، و قدر خود را با کناره گیری از کارهای پست بالا برید.

کُنْ فِی الْفِتْنَهِ کَابْنِ اللَّبُونِ; لا ظَهْرٌ فَیُرْکَبَ، وَ لا ضَرْعٌ فَیُحْلَبَ

ترجمه: هنگام فتنه چون شتر دو ساله باش که نه پشتی دارد تا سوارش شوند و نه پستانی تا شیرش دوشند.

اَعْجَزُ النّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسابِ الاِخْوانِ، وَ اَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ

ترجمه: ناتوان ترین مردم کسی است که توانِ به دست آوردن دوستان را ندارد، و ناتوان تر از او کسی است که دوستی به دست آرد و او را از دست بدهد

مِنْ کَفّاراتِ الذُّنُوبِ الْعِظامِ إِغاثَهُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفیسُ عَنِ الْمَکْرُوبِ

ترجمه: از کفّاره گناهان بزرگ، فریاد خواه را به فریاد رسیدن، و غمگین را آسایش بخشیدن است.

إِذا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْکَلامُ

ترجمه: چون خرد کمال گیرد، گفتار نقصان پذیرد.

شهادت امیرالمومنین (ع)

پس از جنگ نهروان و شکست خوارج در برابر امام، بازماندگان آنها تصمیم به کشتن حضرت علی (ع)، معاویه و عمروعاص به عنوان عاملان اختلاف میان مسلمین گرفتند. ابن ملجم، وردان بن مجالد، شبیب بن بجره و اشعث بن قیس، در مسجد کوفه به قصد کشتن امام گرد هم آمدند. در نهایت امیر مومنان علی (ع)، سحرگاه 19 رمضان، وارد مسجد شدند و نماز جماعت به امامت ایشان بر پا شد و هنگامی که امام سر از سجده اول برداشتند، ابن ملجم، ضربه ای با شمشیر زهرآلود خود به سر ایشان زد که تا پیشانی امام را شکافت. درهمان حال بود که امام فرمود: بسم اللّه و باللّه و على ملّة رسول اللّه فزتُ وَ ربّ الکعبه (به خدای کعبه قسم که رستگار شدم).

سرانجام آن امام بزرگوار، در شب ۲۱ رمضان سال 40 هجری قمری، در اثر همان ضربه به شهادت رسیدند. امام علی (ع) بخاطر جلوگیری از فتنه و کشتار میان مسلمانان، وصیت کردند که شبانه و مخفیانه به خاک سپرده شوند. امام حسن و امام حسین (علیهم السلام)، عبدالله بن جعفر و محمد بن حنفیه بدن ایشان را در منطقه ای که امروز نجف نام دارد، دفن کردند.

وصایای امیرالمومنین علی (ع)

بخش هایی از وصیت های امام علی (ع) از این قرار است:

• وصیت حضرت پس از بازگشت از جنگ صفین به فرزند خود امام حسن (ع): پسرم! ‌تو را بهپرهيزکاري‌ و ترس‌ از عقوبت‌ خدا و متابعت‌ و فرمانبرداري‌ از آفريدگار وصيت‌ و سفارش ‌مي‌كنم‌. دل ‌به ‌حكمت ‌و موعظ‌ت‌ شاد و پاك ‌بگردان ‌و با ياد مرگ‌ در زهد و پارسايي ‌بكوش ‌و نرم ‌رفتار و نيك ‌گفتار باش. سخني ‌كه‌ نيك‌ نمي‌داني ‌مگو و پيرامون آن چه ‌مربوط‌ به تو نيست ‌گفتگو مكن. مروج‌ نيكوكاري‌ باش‌ تا خود از نيكوكاران‌ گردي‌. پيوسته‌ با دست‌ و زبان،‌ نيكان ‌را به ‌كارهاي ‌پسنديده‌ تشويق ‌كن ‌و از كردار نكوهيده‌ بازدار و هر چند كه‌ مي‌تواني‌، با بدكاران‌ و پليد فكران‌ مياميز و از آن‌ها دوري‌ گزين‌. در راه‌ خدا جهاد كن و هر جا و در هر موقعيتي ‌هر چند كه‌ به رنج ‌افتي، براي‌ حق ‌و عدالت‌ قيام ‌كن ‌و خويشتن‌ را به ناملايمات ‌عادت ‌ده‌. صبور بودن‌ در راه‌ حق‌، نيك خويي‌ است‌. در همه‌ كارها به كردگار خويش‌ توكل ‌كن. فرزندم‌، نيكوترين‌ چيزي ‌كه ‌دوست ‌دارم‌ تو از وصيتم ‌بجاي ‌آوري‌، پرهيز و ترس‌ از خداست‌.
• وصیت امام پس از ضربت خوردن، به امام حسن (ع): پس از دستگیری ابن ملجم، امام به او فرمودند: ای ابن ملجم! آیا من برایت بد امامی بودم؟ با وجود اینکه می دانستم قاتل من خواهی بود به تو احسان کردم و بخششم به تو را افزون ساختم، تا از راه گمراهی که برگزیده ای بازگردی، ای شقی ‏ترین اشقیاء. در این وقت ابن ملجم گریست. آنگاه امیر مومنان به امام حسن (علیهم السّلام) فرمودند: فرزندم! با اسیر خود مداراکن و با مهربانی و رحمت با او رفتار کن. آیا نمی ‏بینی چشمهای او را که از ترس چگونه گردش می ‏کند و دلش چگونه مضطرب است؟ ای فرزند! ما اهل بیت رحمت و مغفرتیم، پس بخوران به او از آنچه خود می ‏خوری، و بیاشام او را از آنچه خود می‏ آشامی، پس اگر من از دنیا رفتم از او قصاص کن.
• وصیت حضرت پس از ضربت خوردن، به مردم: هيچگونه شرك به خدا نیاورید و سنت و شريعت محمد (صلى الله عليه و آله) را ضايع مگردانید و اين دو ستون را همواره برپاى داريد. تا زمانى كه دست در دست يكديگر داريد و پراكنده نشده ايد، كسى شما را نكوهش نخواهد كرد. هر كس از شما بايد به قدر طاقتش بكوشد و بر نادانان آسان گيرد. فردا به ياد روزهاى زندگى من مى افتيد و رازهاى درون من برايتان آشكار خواهد شد. آنگاه كه من از ميان شما بروم و ديگرى جاى مرا بگيرد، مرا خواهيد شناخت.
• وصیت حضرت در آخرین لحظات حیاتشان به حسنین (علیهم السلام): على به وحدانيت و يگانگىخدا شهادت مى ‌دهد و اقرار مى ‌كند كه محمد بنده و پيغمبر خداست، خدا او را فرستاد تا مردم را هدايت كند و دين خود را بر اديان ديگر غالب گرداند ولو كافران كراهت داشته باشند. حضرت در ادامه، فرزندان خود را به تقوای الهی، صله رحم و اصلاح میان مردم و خوش رفتاری با آنان، حقوق یتیم و همسایه، نماز و روزه و زکات و حج و عمل به قرآن و امر به معروف و نهی از منکر و رعایت حال یاران رسول الله و فقرا و بردگان سفارش نمودند.
• وصیت حضرت علی درباره کفن و دفن خویش: شببيست و يكم ماه رمضان حضرت خانواده خود را جمع كرده و با آن‌ها وداع کردند و درباره شیوه و آداب غسل و نحوه کفن کردن و محل و شیوه خاکسپاری به امام حسن (ع) وصیت کرده و فرمودند که محل قبر را از مردم مخفی کنند.

بارگاه امیرالمومنین امام علی (ع)

محل دفن امام حدود، 100 سال مخفی بود. پس از افول قدرت امویان، که مسبب مخفی ماندن قبر امام شیعیان بودند، زمینه برای آشکاری قبر ایشان فراهم شد. امام صادق (ع)، در سال ۱۳۵ق، برای اولین بار، قبر حضرت را نمایان کردند.

شیعیان معتقدند، دو تن از پیامبران الهی، یعنی حضرت آدم و نوح (علیهم السلام)، در کنار علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) دفن شده‌اند. اولین بار نادرشاه، از خشت‌های طلا در زیباسازی و ترمیم حرم استفاده کرد. سپس آقامحمدخان قاجار، اولین ضریح را که از جنس نقره بود، به حرم هدیه داد.

ابهامات و شبهات در مورد امیرالمومنین امام علی (ع)

برخی شبهات مهم در مورد حضرت امیرالمومنین (ع) عبارت است از:

• ابهام- علت انتخاب نام خلفا (ابوبکر و عمر)، برای فرزندان: این اسم ها در آن زمان از اسماء رایج بودند همانطور که بسیاری از اصحاب ائمه یزید نام داشتند، ضمن اینکه انتخاب کنیه در انحصار پدر نبوده و خود شخص یا دیگران برای او انتخاب می کردند به عنوان نمونه عمر بن خطاب نام افراد بسیاری را تغییر داده بود و یکی از فرزند امام علی (ع) را نیز هم نام خود کرد و به او غلامی بخشید. اما نامگذاری به نام عثمان به فرموده خود امام، به جهت علاقه به یکی از صحابه رسول خدا (ص) به نام عثمان بن مظعون بود.
• ابهام- علت رنج های حضرت علی (ع)، بعد از پیامبر با وجود سفارش و توصیه به ولایت ایشان: با وجود تمام تلاش های رسول خدا برای یکی کردن دل های امتش به سوی جانشین خود حضرت علی (ع)، آنقدر فرهنگ های نادرست جاهلیت در عمق جان مردم نفوذ کرده بود که آنها را به کینه توزی و حسد به ولی خدا سوق می داد خصوصا که امام علی (ع) تعدادی از اقوام و دوستان آنان را در جنگ های پیامبر (ص)، کشته بودند.
• ابهام- به بهشت رفتن یا نرفتن شیعیان حضرت: در کتاب اصول کافی آمده که شخصی خدمت امام صادق (ع) عرض کرد: جمعی در مدینه هر گناهی را مرتکب می‎شوند و می‎گویند که شیعه هستیم و دلگرم به اهل‏بیت (ع). رنگ رخسار حضرت دگرگون شد و فرمودند: والله لیسوا بشیعتنا (به خدا سوگند اینان شیعه ما نیستند). شیعیان ما از حرام‏های نفسانی، مالی، اخلاقی و … پرهیز دارند.

• ابهام- علت نیامدن نام حضرت علی (ع) در قرآن: خداوند در قرآن، کلیات مسایل (نماز، زکات و حج أولی الامر و…) را بیان کرده و شرح و تفسیر آن را به پیامبر (ص) واگذار نموده است. دلیل دیگر می تواند این باشد که اگر نام حضرت علی (ع) به صراحت در قرآن می آمد، بودندکسانی که برای محو کردن نام ایشان در اندیشه تحریف قرآن می افتادند، گر چه آیه ای مانند آیه ۵۵ سوره مائده به گفته عالمان شیعه و اهل سنت، فقط به حضرت علی (ع) دلالت می کند.

نگاه ادیان و اشخاص سرشناس به امام علی (ع)

واقعیت این است که هر کس از دوست و دشمن ذره ای شناخت نسبت به امیر مومنان پیدا می کرد، به فضائل و ویژگی های بی نظیر ایشان اقرار می نمود.

• شعبی (از علماء مخالف مکتب تشیع): علی (ع)، بخشنده‌ترین مردمان بود. معاویه، سرسخت‌ترین دشمن آن حضرت، نیز می گفت: اگر علی انباری پر از زر و اتاقی انباشته از کاه می‌داشت، پیش از آنکه کاه را ببخشد، زر را می‌بخشید.
• هاینس هالم (اسلام‌شناس آلمانی): به باور شیعیان، به خلافت رسیدن امام علی (ع)در ۱۹ ذی‌الحجه سال ۳۵ قمری، اجرای دیر هنگام قراری بود که طبق آن، پیامبر (ص) در چند موقعیت و به‌خصوص در غدیر خم، او را به عنوان جانشین خود و امام امت اسلامی برگزیده بود.

• مادام ديالافوا (سياح فرانسوي): احترام علي (عليه السلام) در نزد شيعه به منتهي درجه است و حقاً هم بايد اين طور باشد، زيرا اين مرد بزرگ علاوه بر جنگ ها و فداکاري ها که براي پيشرفت اسلام کرد، در دانش، فضايل، عدالت و صفات نيک بي نظير بود.
• ژنرال سرپرسي سايکس (از مشاهير خاورشناسان انگليسي): او (حضرت علی)، از ميان خلفا به شرافت و بزرگواري نفس مشهور و به غايت مراقب حال زيردستان خود بود.صداقت، صحت عمل، دوستي کامل، رياضت، عبادت از روي صدق، خلوص يا تجرد، وارستگي و آداب و خصايل محموده ي قابل توجهي که در او وجود داشت حقيقتاً صورت قابل ستايشي به وي داده بود. دقت و مراقبت هاي خيلي سخت او در امانت و ديانت باعث شده بود که اعراب حريص که تمام امپراطوري را غارت کرده بودند از وي ناراضي باشند. 

• جانين (شاعر آلماني): علي (عليه السلام) را جز آن که دوست بداريم و شيفته او باشيم چاره اي نداريم، زيرا جوان شريف و بزرگواري بود. وجدان پاکي داشت که از مهرباني و نيکي لبريز بود، قلبش مملو از ياري و فداکاري و از شير شرزه شجاع تر بود ولي شجاعتي ممزوج با رقت، لطف، دلسوزي، مهر و عاطفه.
• جرجي زيدان (نويسنده و دانشمند مسيحي عرب): معاويه و دوستانش براي پيشرفت مقاصد فردي خود، از هيچ جنايتي دريغ نداشتند، اما علي (عليه السلام) و همراهان او، هيچ گاه از راه راست و دفاع از حق و شرافت، تخطي و تجاوز نمي کردند. اگر بگويم مسيح از علي (عليه السلام) بالاتر است عقلم اجازه نمي دهد و اگر بگويم علي (عليه السلام) از مسيح بالاتر است دينم اجازه نمي دهد.

• جرج جرداق (نويسنده ي مسيحي عرب): علي بن ابي طالب (عليه السلام)، در منبر، با آرامش خاطر و اعتماد کامل به خويشتن و سخن عادلانه ي خود، مي ايستاد و سخن مي گفت. او بسيار زيرک و سريع الادراک بود. راز دل مردم، هو س ها و خواست هاي دروني آنان را به خوبي مي دانست. دلي داشت مالامال از مهر، آزادي، انسانيت و فضيلت. علي بن ابي طالب (عليه السلام)، با راستي و راست گويي در زندگي شناخته شد و امتياز يافت.علي (عليه السلام)، به خاطر عدالت خويش در محراب نمازش کشته شد. اي دنيا چه مي شود اگر تمام نيروهاي خود را فشرده سازي و در هر زمان مردي چون علي را با خرد و قلب و زبان و ذوالفقارش بياوري.

• شبلي شميل (از پيشتازان مکتب ماديگري): امام علي ابن ابي طالب (عليه السلام)، بزرگ بزرگان، يگانه نسخه اي است که نه شرق و نه غرب، نه در گذشته و نه در امروز صورتي مطابق اين نسخه نديده است.
• جبران خليل جبران (يکي از بزرگترين نويسندگان و متفکران مسيحي عرب): او چشم از اين دنيا پوشيد مانند پيامبراني که در جوامعي مبعوث مي شدند که گنجايش آن پيامبران را نداشتند و به مردمي وارد مي شدند که شايسته ي آن پيامبران نبودند و در زماني ظهور مي کردند که زمان آنان نبود. خدا را در اين کار حکمتي است که خود داناتر است.
• ويسيان (دانشمند مسيحي): اگر امام علي (عليه السلام) اين خطيب با عظمت و اين گوينده ي زبر دست، امروز در همين عصر، بر منبر کوفه مي نشست، شما مي ديديد که مسجد کوفه با آن همه وسعت، از مردم مغرب زمين و دانشمندان جهان براي استفاده از درياي خروشان علم علي (عليه السلام) موج مي زد.
• ابوالفرج اهرون مشهور به ابن العبري (مورخ و دانشمند مسيحي): علي (عليه السلام) بود که در عصر خلفا، خلأ ناشي از فقدان رسول خدا را جبران نمود. او مبارزات عقيدتي را، پس از پيغمبر (صلي الله عليه و آله) بر عهده داشت. احتجاجات و مناظرات آن حضرت در تاريخ، گواه اين مدعي است و نمونه بارزش این سخن عمر است: (لولا علي لهلک عمر). که حداقل 70 بار آن، در تاريخ ضبط گرديده است.
• بولس سلامه (حقوقدان و شاعر و نويسنده): حق چنان در من مسيحي رعشه افكند كه از شدت عشق او، علوي به شمار مي‌آيم! اگرچه علي پيامبر نبود، اخلاق نبوت داشت. اي آسمان شاهد باش و اي زمين اقرار كن كه من علي را دوست دارم. مگوييد كه شيعيان كساني هستند كه هواداران علي هستند زيرا در درون هر انسان با انصافي يك روح شيعي وجود دارد.
• ويل دورانت (خاورشناس مشهور انگليسی): علي (عليه السلام)، در جواني، نمونه کامل تواضع، تقوا، نشاط و اخلاص در راه دين است. او خوش منظر و نيکو خصال و پر انديشه و درست پيمان بود.

حضرت علی (ع) در نگاه اهل سنت

اهل سنت، امیرالمومنین (علیه السلام) را از اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و از مراجع برجسته قرآن و چهارمین و آخرین خلیفه می دانند. آنها معتقدند که علی (ع)، نخستین کسی بود که اسلام آورد و به همراه ابوبکر از نزدیکترین یاران پیامبر بودند. اهل تسنن آن حضرت را یکی از بزرگترین قهرمانان جنگ ها می دانند.

نگاه برخی از افراد مشهور و علمای اهل سنت در مورد شخصیت امیرالمومنین، علی ابن ابیطالب (ع) در ادامه ارائه می شود:

• عمر بن خطاب: او بارها صراحتا بیان کرده است لولا علیّ لهلک عمر، (اگر علی نبود عمر هلاک می شد)
• احمد بن حنبل: آنچه از فضایل و اوصاف و مناقب برای اصحاب و یاران گرامی پیامبر اسلام وارد شده، همه آن صفات و فضایل در شخصیت علی (علیه السلام) جمع شده است.
• ابن حجر عسقلانی: او که در واقع یک شافعی مذهب است در کتاب تقریب التذهیب می نویسد علی پسرابوطالب پسر عبدالمطلب پسر هاشم از قبیله بنی هاشم، پسر عموی پیامبر اسلام، همسر فاطمه دختر پیامبر اسلام، از سابقینی است که به دین مبین اسلام مشرف شده اند. بنا به قول موثق و معتبر، او اولین کسی است که اسلام آورده و یکی از ده یار بهشتی است. در ماه مبارک رمضان سال 40 به شهادت نایل شد. به اتفاق مسلمانان، علی بن ابیطالب (ع)، در هنگام ضربت، بهترین زندگان بر کره زمین بوده اند و بنا بر قول معتبر 63 سال عمر کرده اند
• سیوطی: او از که از علمای مشهور اهل سنت است، به نقل از علی (ع) می نویسد: پیامبر اسلام در روز دوشنبه به پیامبری مبعوث شدند و من روز سه شنبه مسلمان شدم.

اهل سنت همچنین کتابهای فراوانی در فضایل علی نوشته اند که در همه آنها دلایل و روایات صریحی بر فضایل حضرت علی ابن ابیطالب (علیه السلام) دارد. از جمله آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• کتاب خصائص امیرالمومنین علی بن ابیطالب، تألیف ابو عبدالرحمن حافظ نسائی.
• کتاب مناقب علی بن ابی طالب، تألیف ابوالحسن علی بن محمد واسطی شافعی مشهور به ابن المغازلی.
• کتاب تاریخ الخلفا، تألیف جلال الدین سیوطی شافعی. و…

آثار و میراث معنوی امیرالمومنین (ع)

تعدادی از آثار و میراث معنوی حضرت علی (ع) در ادامه خواهد آمد:

• نهج البلاغه: یکی از محققان برجسته شیعی به نامسید شریف رضی، تعداد زیادی از خطبه‌ها، نامه‌ها، و سخنان کوتاه امام علی (ع) را در کتابی به نام نهج‌البلاغه جمع‌آوری کرد. این کتاب شریف، پرطرفدارترین و تأثیرگذارترین کتب جهان اسلام شناخته شد و همچنان به‌عنوان منبعی مذهبی و معتبر در میان شیعه و سنی مطرح است.
• غرر الحکم و درر الکلم: مجموعه‌ای از کلمات قصار امام است که توسطابوالفتح عبدالواحد بن محمد، از علمای امامی قرن پنجم هجری، گردآوری شده‌است.
• دعای کمیل: دعای کمیل دعایی با مضامین والای الهی است که امام به شاگرد خود، کمیل بن زیاد آموختند و تا به امروز، شیعیان نیز این دعای شریف را خوانده و از خدا طلب مغفرت و حاجت می کنند.
• مسند علی: مجموعه احادیث پیامبر اسلام به روایت علی (علیه السلام) است و در مسندهای روایی اهل سنت مانندمسند احمد حنبل آمده‌است. بعدها افرادی احادیث علی (ع) را گردآوری کرده و آن را یک‌جا مسند علی نامیدند.
• مُصحَف علی: به نسخه‌ای از قرآن که به ترتیب نزول جمع آوری شده گفته می‌شود که توسط حضرت علی (علیه السلام) گردآوری شده‌است. ایشان مصحف شریف خود را به خلیفه وقت توصیه کردند ولی با مخالفت صحابه روبرو شدند و به خانه باز گشتند. پس از رحلت پیامبر (ص)، امام علی (ع) سوگند یاد کردند که ردا بر زمین نگذارد، مگر این که قرآن را گردآوری کند و قرآن را در 3 روز جمع آوری کردند.

ادعیه و زیارت نامه های مربوط به امام علی (ع)

از میان دعاهای موجود، تعدادی از آنها از امام علی (ع) رسیده یا متعلق به وجود ایشان است:

• زیارت امین الله
• زیارت حضرت در روز یکشنبه
• زیارت حضرت در روز عید غدیر
• زیارت امیرالمومنین در روز میلاد پیامبر
• زیارت مخصوصه حضرت کنار قبر ایشان
• اعمال محراب حضرت در مسجد کوفه
• دعای امام علی در لیله المبیت
• دعای کمیل
• مناجات شعبانیه
• دعای روز دوشنبه
• دعای صباح
• دعای يَا عِمَادَ مَنْ لَا عِمَادَ لَهُ…
• دعای سریع الاجابه اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظيمِ الاَعْظَمِ
• دعای استغفار
• مناجات حضرت علی (ع) در مسجد کوفه

اوقات مربوط به امیرالمومنین علی (ع)

از جمله اوقات مربوط به امیرالمومنین از این قرار است:

• شب و روز عید غدیر خم
• روز یکشنبه
• روز میلاد
• شب و روز مبعث
• شب لیله المبیت
• روز مباهله
• روز نزول سوره هل اتی…
• از طلوع فجر تا طلوع آفتاب هر روز

مکان های منسوب به امام علی (ع)

تعدادی از اماکن منسوب به امیرالمومنین (ع) عبارتند از:

• حرم امام علی (ع) در نجف اشرف
• خانه کعبه (محل تولد حضرت)
• خانه حضرت خدیجه در مکه (محل پرورش امام در خانه پیامبر)
• چاه های آب منسوب به امام در نزدیکی مدینه
• غدیر خم

کتاب شناسی- کتب معروف در مورد حضرت علی (ع)

اگرچه تاکنون کتب بسیار زیادی در مورد حضرت امیرالمومنین (ع)، نگاشته شده است اما کتاب های معروف در مورد ایشان عبارت است از:

• کتاب فروغ ولایت: اثر آیت الله سبحانی، که سیر زندگی امیرمومنان را به 5 دوره تقسیم و آن را گویا و روان بر اساس منابع دسته اول تاریخی بیان کرده که با بیان زندگی حضرت از تولد تا شهادت ایشان، در کنار آیات و روایات مربوطه اثری جامع به جا گذاشته است.
• کتاب علی از زبان علی: به قلم سیدجعفر شهیدی. این کتاب روایتی از زندگی امیرالمؤمنین (ع) با بیان و گفتار خود حضرت از دوره های مختلف زندگانی امام مانند زمان کودکی، همراهی پیامبر، همراهی با پیامبر در جنگ ها تا شهادت و خاکسپاری ایشان و پس از آن غصب خلافت و پیامد های آن است.
• کتاب دانشنامه امام علی: این کتاب مرجع، توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در ۱۲ جلد اصلی، به همراه یک مجلد نیز با عنوان (درآمد)، منتشر شده است که مجموعه‌ای کامل و گرانبها برای محققان تاریخ و سیره أمیرالمؤمنین (علیه‌السلام) با همکاری مورخان بزرگ معاصر، همچون آیت‌الله جوادی‌آملی، علامه عسکری، سیدجعفر مرتضی عاملی، استاد شهیدی، حجج الاسلام دوانی، جعفریان، جاودان و… زیر نظر حجت‌الاسلام علی‌اکبر رشاد، تألیف شده است.
• کتاب اسرار غدیر: به قلم جناب آقای انصاری، مولف کتاب اسرار فدک، از محققین تاریخ اسلام در حوزه سیره‌شناسی، نسخه‌شناسی و تطبیق متون است.
• کتاب جاذبه و دافعه امام علی: این کتاب تالیف استاد شهید مطهری است که با ذهن پویا و قلم زیبای خود چشم انداز های نایابی را می بیند و برای خواننده بازگو می کند.
• کتاب الغدیر: کتابی به زبان عربی، تالیف علامه امینی، با موضوع اثبات امامت و خلافت بلافصل امیرالمومنین. علامه امینی حدیث غدیر را متواترترین حدیث منقول از پیامبر (ص) می داند و برای دور ماندن از شک و شبهه سند حدیث را با تکیه بر منابع اهل سنت ذکر می‌کند همچنین به برخی از اختلافات شیعه و اهل سنت مثل جایگاه خلفای سه‌گانه و نقدهای شیعیان بر آنها، فدک، ایمان ابوطالب و تحلیل رفتارهای معاویه بن ابوسفیان و… می‌پردازد.
• کتاب الغارات: کتابی به زبان عربی که بارها به فارسی ترجمه شده و نوشته ابراهیم ابن محمد ثقفی می باشد. این کتاب گزیده ای از زندگانی، سخنان و جنگ های امیرالمومنین است و از این جهت که مولف، هم از روایات شیعه و هم از روایات اهل سنت استفاده کرده، منبع قابل اعتمادی به شمار می رود.

آثار هنری و ادبی مربوط به امام علی (ع)

نام امام علی (ع) به علت شخصیت والا و ویژگی‌های خاص آن حضرت، همیشه مورد توجه هنرو ادیبات فرهنگ ها و ملل مختلف به ویژه هنرهای اسلامی بوده و خود حضرت نیزاز خوشنویسان دوره خویش بودند. از آثار هنری درباره مولای متقیان علی (ع)، می توان به فیلم های سینمایی، مجموعه های تلویزیونی، نمایشنامه، انیمیشن و… اشاره کرد.

• مجموعه های تلویزیونی: مجموعه امام علی (ع) (داود میرباقری)، سریال عمر و الاسباط (که با اعتراض مردم و مراجع مواجه شد)
• سینمایی: فیلم های سینمایی اینجا شهر دیگریست (احمدرضا گرشاسبی)، بانوی بهشت (الی کینگ)، فرستاده یا محمد رسول الله (مصطفی عقاد)، محمد رسول الله (مجید مجیدی).
• انیمیشن: انیمیشن های محمد آخرین پیامبر، بلال نژاد جدید قهرمان، یتیم نوازی علی (ع)
• آثار نمایشی: تئاتر مهر و آیینه‌ها (نوشتهحمید امجد)، نمایش مجلس ضربت زدن (نوشته بهرام بیضایی)، نمایشنامه های پل و امیر (نوشته محمد رحمانیان) و زمان سکوت برای زندگان (نوشته محمد چرمشیر)
• نقاشی: یتیم نوازی علی بن ابیطالب (محمود فرشچیان)، تابلو ضربت خوردن علی بن ابیطالب (یوسف عبدی نژاد)، تابلوی تمبر علی ولی‌الله (ابراهیم زینالی خامنه)، تابلوی لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار، با خط کوفی (آیدین آغداشلو)، تابلوی شمایلعلی بن ابی‌طالب (هاکوپ هوناتانیان)، نقاشی های قهوه خانه ای که جناب جواد عقیلی، از آخرین بازمانده‌های نقاشی قهوه‌خانه‌ای مجموعه‌ای ارزنده در این زمینه گردآوری کرده اند.
• خوشنویسی: تابلوهای خوشنویسی تبلور (تکرار نام امام علی (ع)، نصرالله افجه‌ای)، نادعلی (محمد موحدیان)، علی مع القرآن و القرآن مع علی (سیدسعید حسینی)، فرمان علی بن ابی‌طالب به مالک اشتر (کیخسرو خروش) و نیز آثار هنرمندانی چون حمید عجمی، غلامحسین امیرخانی، جلیل رسولی.
• مجسمه سازی: مجسمه عشق علی (خسرو روشن)، لوح فلزی مزین به اشعار دکتر سیدمصطفی جمال‌الدین شاعر بزرگ عراق در چوبی منبتکاری شده با نقش عطردان و نوشته ناد علی و اسمای پنج تن هدیه آصفعلی زرداریرئیس‌جمهور سابق پاکستان اهدایی به موزه آستان قدس رضوی
• موسیقی: آهنگ های عدل موثق، امیر بی‎گزند و ای عاشقان ( محسن چاووشی)، علی ای همای رحمت، دیده بگشا، و زیارت (محمد اصفهانی)، ای عاشقان و هله عاشقان (علیرضا عصار)، یا مولا دلم تنگ اومده (بیژن بیژنی)، عید غدیر (حامد زمانی)، عید غدیر (روزبه نعمت اللهی)، خاک تشنه (فریدون آسرایی)، نیست فتی چون علی، هو حق و بابا حیدر (فرمان فتحعلیان)، یا علی (همایون کاظمی)، مولا (علیرضا افتخاری)، ای کاروان (اصفهانی و عصار)، خاک آستان علی (اصفهانی و خشایار اعتمادی)، احمد ثانی (ناصر عبداللهی)، مثل علی زندگی کن، تویی دریا، صبح غدیر و ایلیا (علی اکبر قلیچ) و …
• شعر: وصف مولا علی (ع)، در اشعار شاعرانی چون حافظ، فردوسی، ابوالسعید ابو الخیر، ناصر خسرو، سعدی، قاآنی شیرازی، وحشی بافقی، سنایی، صائب، جامی، هاتف اصفهانی،، نظامی گنجوی، عطار، محتشم کاشانی، اقبال لاهوری و شهریار و شاعران نوین مثل سید حمید رضا برقعی،، مهدی رحیمی، مجید لشکری، محمد رضا طهماسبی، وحید قاسمی، سید محمد مهدی شفیعی، محمد جواد پرچمی، حبیب الله چایچیان علیرضا قزوه میترا سادات دهقانی قاسم صرافان و سید علی موسوی گرمارودی و دهها تن دیگر آمده است. از شعرای غیر شیعی و غیر اسلامی می توان این اسامی را نام برد: بولس سلامه، شاعر و ادیب لبنانی، دیوانی با نام عید‌الغدیر سروده همچنین مهندر سینگ اشک، بلرام شکلا، دهرمندر نات که هندو مذهب بودند و شاعران چون سید محمد سرفراز ظفر سمیر فراج، امجد ویسی و خانم دلبر تاش ماتاوا که از اهل سنت بودند، اشعاری پیرامون غدیر و ولایت حضرت علی (ع) سروده اند. علي‌ عبدالمسيح انطاكي شاعر و ادیب مسیحی نیز حدود 6000 بيت در مدح آن امام سروده است حتی عمرو‌ عاص، دشمن امام هم در مدح امام شعری سروده است.
• داستان: رمان قدیس (ابراهیم حسن بیگی)، رمان تاریخی پس از بیست سال (سلمان کدیور)

لغات و اصطلاحات پر کاربرد زندگی نامه امیرالمومنین امام علی (علیه السلام)، عبارت است از:

• شیعه: پیروان و دوستداران امام علی که ایشان را جانشین بلا فصل پیامبر می دانند.
• لیله المبیت: نام شبی است که حضرت علی برای در امان ماندن پیامبر از مشرکان، به جای ایشان خوابیدند.
• حسنین: به معنای دو حسن است که منظور امام حسن و امام حسین هستند.
• ابوتراب: از القاب امام علی، به معنای پدر خاک یا صاحب زمین است.
• ابوالائمه: از القاب حضرت علی است به معنای پدر ائمه، زیرا 11 امام شیعیان از نسل ایشان هستند.
• ابوالسبطین: سبطین به معنای دو سبط و منظور از آن، حسنین هستند و ابوالسبطین یعنی پدر امام حسن و امام حسین
• سقیفه: مکانی در مدینه که مسلمانان در آنجا بعد از رحلت پیامبر با ابوبکر بیعت کردند.
• خوارج: آن عده از یاران امیرالمومنین که ایشان را به خاطر پذیرفتن حکمیت، متهم به کفر کردند.
• غدیر خم: مکانی بین مکه و مدینه که پیامبر در 18 ذی الحجه سال 10هجری، حضرت علی را در آن جا به عنوان جانشین خود به امت معرفی کردند.
• خلفای راشدین: پنج خلیفه بعد از پیامبر و قبل از بنی امیه، به اعتقاد اهل سنت که عبارتند از: ابوبکر، عمر، عثمان، علی ابن ابیطالب، حسن ابن علی
• ناکثین: به معنای پیمان شکنان، به گروهی که با سامان دهی طلحه و زبیر و عایشه علیه امیرالمومنین جنگیدند می گویند.
• قاسطین: به معاویه و پیروانش در جنگ صفین قاسطین (ستمگران) گویند.
• مارقین: به معنای خروج یافته است و به خوارج که بعد از حکمیت در صفین علیه امام شوریدند می گویند.
• اولی الامر: اولی الامر یعنی صاحبان امر، که در آیه 59 سوره نساء اطاعت از انها واجب دانسته شده است.
• تکفیر: مسلمانی را کافر خواندن است.

• نقاشی قهوه خانه ای: یکی از هنرهایی که به طور خاص به موضوع‌های مذهبی پرداخته، نقاشی قهوه‌خانه‌ای است. نقاش ها بر پایه خیال و اعتقاد خود، شمایل و دلاوری های امیر مومنان را ترسیم می کردند. غالبا امامان را در مرکز تابلو و به حالت دو زانو نشان داده و در ترکیب نقاشی، بیشتراز رنگ سبز استفاده می کردند. این شمایل‌ها که بسیار مورد امتحان بود،اغلب در زورخانه‌ها که محل گردآمدن و ورزش پهلوانان و جوانمردان بود، استفاده می‌شد. از دلایل پرداختن به ائمه در این سبک از نقاشی، آشنایی افراد از دوران کودکی با بزرگان دینی اس

• سایت ویکی شیعه
• سایت ویکی فقه
• سایت ویکی پدیا
• سایت های محتوایی حوزه علوم دینی