پیدایش و تاریخچه فوتبال در جهان و ایران | هر آنچه لازم است بدانید

خاستگاه و پیدایش اولیه فوتبال–

علیرغم تصور عمومی، مبدأ و خاستگاه اصلی فوتبال مشخص نیست. دلیلش هم این است که بازی هایی که در آن ها با پا به توپ ضربه زده می شده، در زمان های مختلف و در فرهنگ های گوناگون در طول تاریخ ایجاد و بازی می شده اند. با این حال، مهم ترین خاستگاه های ورزش های از این دست عبارتند از:

• چین: بازی رقابتی سوجو (که به زبان چینی به معنی به توپ ضربه بزن است) در چین بازی می شد و به فوتبال امروزی شباهت زیادی داشته است. بازیکنان سوجو برای ضربه زدن به توپ می توانستند از تمام اعضای بدن خود به جز دست هایشان استفاده کنند. هدف این بازی این بود که توپ را با ضربه زدن وارد تور کنند. در زمان سلسله هان در چین، قوانین سوجو استانداردسازی و ایجاد شد.
• یونان و روم: بازی های فائینیندا و اِپیسکایروس بازی های توپی بودند که در یونان باستان بازی می شدند. تصویری از یک بازیکن اِپیسکایروس که مشغول کاری شبیه به روپایی زدن امروزی است بر روی یک گلدان حکاکی شده است که قدمت آن به عهد باستان یونان باز می گردد و هم اکنون در موزۀ ملی باستان شناسی آتن نگهداری می شود. علاوه بر اپیسکایروس و فائینیندا، آتنائوس در سال 228 قبل از میلاد در نوشته های خود به یک بازی رومی به نام هارپاستوم نیز اشاره کرده که اساس آن ضربه زدن به توپ بوده است. جالب اینجاست که بازیکنان در هر سۀ این بازی ها مجاز به استفاده از دستان خود بوده اند و این بازی ها بیشتر به راگبی، کشتی و والیبال شباهت داشته اند تا آنچه که ما امروز به عنوان فوتبال می شناسیم. طبق مستندات تاریخی موجود، حمل توپ بیشتر از ضربه زدن به آن موضوعیت داشته است.
• ژاپن، کره و آمریکای شمالی: بازی های دیگری مانند کِماریدر ژاپن، چوک گوک در کره و پاسوکواکوهووُگ در آمریکای شمالی نیز وجود داشته اند. مقارن با زمانی که این بازی ها در این مناطق رواج داشتند، در نقاط مختلف اروپا هم بازی هایی که با همین روش بازی می شده است. هدف اصلی بازیکنان در تمام این بازی ها گذراندن توپ از دروازه بوده است.

در نهایت این که فوتبال تاریخی مدون و کلاسیک ندارد، به این خاطر که فیفا هیچ ارتباط تاریخی میان فوتبال و بازی هایی که به آنها اشاره شد متصور نیست، علیرغم این که شباهت هایی میان این بازی های کهن و فوتبال وجود دارد.

فوتبال قبل از سال 1863–

کلمه فوتبال در قرن نوزدهم به طیف وسیعی از بازی هایی اطلاق می شد که بازیکنان در آنها تلاش می کردند تا یک توپ را در جریان بازی به سمت دروازه حریف ببرند. نخستین قوانینی که برای فوتبال (با تعبیر قرن نوزدهمی این کلمه و ورزش) تدوین گردید، قوانینی بود که در مدرسه راگبی و در سال 1845 نوشته شد. در این قوانین این امکان به بازیکنان داده شده بود تا بتوانند توپ را با دست حمل کنند. مدرسه بازی های میدانی اِتُن (Eton field game) تقریباً دو سال بعد از تدوین و انتشار این قوانین، آنها را در سال 1847استفاده کرد. پیش از آن، تیم های مدرسه اتن از قوانینی تبعیت می کردند که استفاده دست در حمل توپ را کمی محدود می کرد. بین سال های 1830 تا 1850 مجموعه قوانینی برای بازی فوتبال (به سبک قرن نوزدهمی آن) در دانشگاه کمبریج تدوین شد که اغلب آنها در آن زمان منتشر نشدند و به همین دلیل، بخش اعظم آنها به دست فراموشی سپرده شد.

جالب اینجاست که باشگاه های فوتبال بودند که قوانین مفصل فوتبال را منتشر کردند، و نه مدارس یا دانشگاه ها. اما باشگاه های فوتبال چه بوده اند و تفاوتشان با مدرسه ها و دانشگاه ها چه بوده است؟ در تمام کشورهای انگلیسی زبان باشگاه‌ های فوتبال شکل گرفته بودند. با این که این باشگاه ها را فارغ التحصیلان مدارس مختلف تأسیس کرده بودند، اما هیچ وابستگی به مدارس و دانشگاه ها نداشتند. فوتبال در آنها طبق قوانین و روش‌های خاص خود باشگاه بازی می شد. البته این استقلال در فرم بازی و قوانین در تمامی ابعاد اجرای بازی نبود و هنوز اتحاد شکلی بین فوتبال مدارس و باشگاه ها وجود داشت.

از تأثیرگذارترین این باشگاه‌ها در فرآیند تدوین قوانین مدرن فوتبال می توان به باشگاه فوتبال شفیلد اشاره کرد که قدیمی ترین باشگاه فوتبال در جهان دانسته می شود. باشگاه فوتبال شفیلد (Sheffield FC) قوانین مدون خود را برای فوتبال در سال 1858 نگاشته بود، و آن را در سال 1859 منتشر کرد. قوانین باشگاه فوتبال شفیلد تا 20 سال بعد از انتشار به صورت گسترده استفاده شدند، تا این که در نهایت این قوانین به نفع آیین نامۀ اتحادیه فوتبال گروهی کنار گذاشته شدند.

!Association Football به معنای فوتبال گروهی، واژه ای است که برای نامیدن ورزشی استفاده می شده که امروز آن را به طور خلاصه فوتبال می نامیم.

دیگر باشگاه تأثیرگذار در انتشار قوانین و کدهای فوتبال، باشگاه فوتبال ملبورن (Melbourne FC) بود. قوانین تدوین شده و انتشار یافتۀ این باشگاه بعدها مبنای تدوین فوتبال استرالیایی قرار گرفت. علاوه بر قوانین باشگاه های فوتبال شفیلد و ملبورن، تا سال 1863 و قبل از تشکیل اتحادیه فوتبال انگلیس، قوانین و آیین نامه های بسیار متنوع دیگری برای فوتبال تدوین و منتشر شده اند که مهم ترین تفاوت های آن ها با هم در جنبه های زیر بوده است:

• میزان استفاده از دست در حمل توپ
• نحوه قضاوت پیرامون مقوله آفساید
• میزان تماس و برخورد فیزیکی مجاز میان بازیکنان تیم های رقیب در جریان بازی
• ارتفاع دروازه ها

قوانین سال 1863 و سرآغاز شکل گیری فوتبال مدرن–

فوتبالی که امروز می شناسیم راه درازی را پیموده است تا فرم کنونی خود را بیابد. سرآغاز این مسیر، سال 1863 و در انگلیسبوده است. تا این سال، هنوز برخی باشگاه های فوتبال از قوانینی مشابه با قوانین بازی مدرسۀ راگبی استفاده می کردند که طبق آن بازیکنان می توانستند توپ را با دست حمل کنند و با دست مانع حرکت بازیکنان تیم حریف شوند (اقدامی که در بازی راگبی به آن هک کردن می گویند) در سوی دیگر، باشگاه های فوتبالی بودند که از قوانین حمل توپ با دست و هک کردن در بازی خود استفاده نمی کردند یا کم تر استفاده می کردند.

رشته اتفاقات مهم فوتبالی در 17 نوامبر 1863 آغاز شد. این تاریخ روزی است که اتحادیه فوتبال انگلیس برای نخستین بار تشکیل جلسه داد. این جلسه برای بررسی حمل یا حمل نکردن توپ با دست، و هک کردن یا نکردن تشکیل شده بود. در طول نشست اختلاف شدیدی بین دو طیف از باشگاه ها بروز کرد. دسته اول باشگاه هایی بودند که با ابقای این قوانین در فوتبال موافق بودند و دسته دوم با تداوم اجرای این قوانین در فوتبال مخالفت می کردند. در نهایت، زور باشگاه هایی که طرفدار بر جا ماندن قوانین بودند چربید و این قوانین در نخستین نسخۀ قوانین اتحادیه فوتبال (Football Association) گنجانده شد. این نخستین نسخه، به قوانین راگبی شباهت بیشتری داشت تا قوانین فوتبال امروزی. یک هفته بعد و در 24 نوامبر 1863 اتحادیه فوتبال جلسه دیگری تشکیل داد تا در آن، قوانین تدوین شده را نهایی کنند و به اجرا بگذارند. در آن جلسه باز هم طرفداران ابقای قوانین هک کردن و حمل توپ با دست، با اختلافی جزئی در اکثریت قرار داشتند. اما در طول جلسه، مرلیدبیر اتحادیه فوتبال توجه حاضرین را به قوانینی جلب کرد که دانشگاه کمبریج آن را به تازگی منتشر کرده بود. در قوانین کمبریج، حمل توپ با دست و هک کردن ممنوع شده بود. ارائه این قوانین در جلسه باعث شد بحثی در این خصوص در بگیرد و اعضای جلسه بر آن شدند تا با دانشگاه کمبریج در این خصوص گفت و گو کنند. بنابراین نهایی سازی و اجرای قوانین به جلسه ای دیگر موکول شد که در تاریخ 1 دسامبر 1863 تشکیل شد.

در جلسه یکم دسامبر، نمایندگان برخی از باشگاه های حامی ابقای قوانین حمل توپ با دست و هک کردن حضور نداشتند. عدم حضور نمایندگان این باشگاه ها، برتری خفیف این طیف را از بین برد و موجب شد تا در این جلسه حمل توپ با دست و هک کردن با اکثریت آرا ممنوع شود. بعد از این جلسه، برخی نمایندگان باشگاه های موافق ابقای قوانین به حذف آنها اعتراض کردند و دبیر و سران اتحادیه فوتبال را متهم به عدم اداره صحیح جلسه نمودند اما اعتراض آنها به جایی نرسید. تیم هایی که از وجود هک و حمل توپ با دست در قوانین فوتبال دفاع می کردند باور داشتند بازی فوتبال با فیزیکی تر بودن و امکان حمل توپ با دست جذاب تر است. دست آخر، این طیف از باشگاه ها از عضویت اتحادیه فوتبال کناره گیری کردند. بالاخره در دسامبر 1863 نسخه نهایی قوانین فوتبال در لندن منتشر و به اجرا گذاشته شد. برخی از مهم ترین تفاوت های موجود بین قوانین فوتبال و راگبی در آن سال به قرار ذیل بودند:

• در دست گرفتن توپ و دویدن با آن، و هک کردن بازیکن حریف، در فوتبال ممنوع شد.
• با این که بازیکنان نمی توانستند توپ را در دست بگیرند و بدوند، اما می توانستند توپ را با دست لمس کنند، یا حتی آن را در دست خود نگه دارند، مشروط بر این ندوند.
• قانون آفساید مشابه با قانون آفساید اتحادیه راگبی باقی ماند، با این تفاوت که اگر توپ از پشت خط نیمه برای بازیکن مهاجم در موقعیت آفساید ارسال می شد، آفساید گرفته نمی شد.
• ضربه کرنر وجود نداشت.
• پرتاب اوت به نفع تیمی بود که پس از خروج توپ از خط طولی زمین، بازیکنانش زودتر به توپ برسند و آن را لمس کنند.
• هر بار که گلی زده می شد نیمه ها عوض می شد.
• توپ از هر ارتفاعی از دروازه عبور می کرد، گل به حساب می آمد. در حالیکه در راگبی باید توپ از ارتفاعی به بالا از دروازه عبور کند تا گل شمرده شود.

با تمام این تفاوت ها هنوز مادِه ای برای موارد زیر در قوانین گنجانده نشده بود:

• دروازه بان
• داورها
• جریمه های شخصی و تیمی ناشی از سوء رفتار
• طول بازی
• نیمه های بازی
• تعداد بازیکنان
• علامت گذاری زمین با خطوط طولی و عرضی و دایره میانی و…

نخستین بازی با قوانین جدید بین تیم های بارنز و ریچموند برگزار شد که با نتیجه صفر – صفر به پایان رسید. با وجود تألیف و انتشار این قوانین، هنوز همه باشگاه های فوتبال انگلیس آن را به رسمیت نمی شناختند و قوانین شفیلد بود که به طور گسترده در بسیاری از باشگاه ها استفاده می شد. تشکیل اتحادیه فوتبالِ راگبی در آن سال آخرین رویدادی بود که موجب شد مسیر فوتبال و راگبی کاملاً از هم جدا شود.

تشکیل IFAB (هیئت بین المللی فوتبال – International Football Association Board)–

اختلاف های محدودی که بین قوانین فوتبال در انگلیس، اسکاتلند، ولز، ایرلند و مستعمرات انگلیسوجود داشت، موجب شد تا IFAB شکل بگیرد. هدف از تشکیل این هیئت، یکسان سازی قوانین و نظارت بر حسن اجرای آنها بود. نخستین نشست این هیئت در سال 1886 تشکیل شد.

اتحادیۀ فوتبال انگلیس بعد از تصویب و اجرای نخستین نسخۀ جامع قوانین فوتبال با عضویت یازده تیم با مدیریت و دبیری اِبِنِزِر کاب مورلی به کار خود ادامه داد. از دیگر قوانین مهمی که این اتحادیه مصوب کرد و به اجرا گذاشت، تعیین محدوده بازی (خطوط اوت) و در نظر گرفتن تیر دروازۀ افقی برای دروازه ها بود. در تمام طول این مدت، باشگاه شفیلد هنوز به قوانین و روش های خاص خود پایبند بود، قوانینی که برخی از آنها را اتحادیۀ فوتبال انگلیس به عاریت گرفته و با اعمال تغییراتی اندک در قوانین خود گنجانده بود.

اولین رقابت های فوتبال–

نخستین رقابت های فوتبال در سطوح باشگاهی و بین المللی به قرار ذیل برگزار شده اند:

• در سطح باشگاهی – حذفی: نخستین رقابت های باشگاهی فوتبال در جهان جام اتحادیۀ انگلستان است. این مسابقات را چارلز اَلکوک بنا نهاد و از سال 1872 تا کنون در دست برگزاری است.
• در سطح باشگاهی – لیگ: انگلستان مهد نخستین لیگ فوتبال هم به شمار می آید. لیگ فوتبال جزیره در سال 1888، در شهر بیرمنگام و توسط ویلیام مک گریگور شکل گرفت که در آن زمان مدیریت باشگاه استون ویلا را بر عهده داشت. نخستین دورۀ این لیگ با حضور دوازده تیم از سراسر بریتانیا برگزار شد. قوانین حاکم بر بازی ها را هیئت بین المللی فوتبال (International Football Association Board – IFAB) تدوین کرده بود. این هیئت در شهر منچستر، در سال 1886و در نشستی با حضور اتحادیه های فوتبال انگلستان، اسکاتلند، ولز و ایرلندشکل گرفته بود.
• در سطح بین المللی: نخستین رقابت رسمی بین المللی فوتبال نیز در سال 1872بین تیم های اسکاتلند و انگلستان در شهر گلاسگو و این بار هم به ابتکار چارلز اَلکوک برگزار شد.

جهانی شدن فوتبال–

اگرچه انگیسی ها رنگ و بوی نوین امروزی را به فوتبال دادند و لیگ ها و جام های حذفی را ابداع کردند، اما این فرانسوی هابودند که مرزهای این ورزش را به سراسر جهان توسعه دادند و آن را جهانی کردند. فدراسیون جهانی فوتبال – فیفا در سال 1904 در پاریس شکل گرفت و تا کنون به کار خود ادامه داده است. این فدراسیون قوانین اتحادیۀ فوتبال انگلیس را مبنای برگزاری بازی ها قرار داد. به مرور و با گسترش محبوبیت بازی های بین المللی فوتبال، اعضای فیفادر سال 1913 پایبندی خود را به قوانین مصوب هیئت بین المللی فوتبال اعلام نمودند. این هیئت تشکیل شده بود از:

• 4 نماینده از فیفا
• یک نماینده از هر یک از اتحادیه های چهارگانۀ فوتبال بریتانیا.

مقر فیفا اکنون در شهر زوریخ در کشور سوئیس قرار دارد. البته علاوه بر فیفا، شش کنفدراسیون منطقه ای نیز برای فوتبال تشکیل شده اند که عبارتند از:

• کنفدراسیون فوتبال آسیا (AFC) برای منطقۀ آسیا
• کنفدراسیون فوتبال آفریقا (CAF) برای منطقۀ آفریقا
• اتحادیۀ فوتبال اروپا (UEFA) برای منطقۀ اروپا
• کنفدراسیون فوتبال آمریکای شمالی، مرکزی و کارائیب (CONCACAF) برای مناطق آمریکای مرکزی و شمالی و حوزۀ کارائیب
• کنفدراسیون فوتبال اقیانوسیه (OFC) برای منطقۀ اقیانوسیه
• کنفدراسیون فوتبال آمریکای جنوبی (CONMEBOL) برای منطقۀ آمریکای لاتین

هر کنفدراسیون از فدراسیون های ملی کشورهای منطقۀ تحت مدیریت خود تشکیل شده است. بنابراین سلسله مراتب سازمانی در جهان فوتبال به این صورت است:

جام جهانی و جام ملت ها–

اصلی ترین رقابت بین المللی فوتبال، جام جهانی است که فیفا ساماندهی آن را بر عهده دارد. جام جهانی از سال 1930هر چهار سال یک بار به میزبانی یک کشور برگزار شده است. تنها استثنائاتی که در برگزاری جام جهانی وجود دارند، رقابت های سال های 1942 و 1946هستند که به دلیل وقوع جنگ جهانی دومبرگزار نشدند.

تقریباً 190 تا 200 تیم ملی در رقابت های انتخابی جام جهانی در قاره های مختلف به رقابت می پردازند و از بین آنها، 32 تیمحائز شرایط شرکت در جام جهانی می شوند. هر دورۀ جام جهانی معمولاً 4 هفته طول می کشد. به زودی تعداد تیم های شرکت کننده در جام جهانی به 48 تیمافزایش خواهد یافت.

جالب اینجا است که نخستین قهرمان جام جهانی، نه انگلستان است که مهد فوتبال مدرن به شمار می آید، و نه فرانسه که با ابداع ژول ریمه، بنیان رقابت های جام جهانی را بنا نهاد. بلکه اوروگوئهدر آمریکای لاتین است که این افتخار را از آن خود کرده است.