ابزارهای کاربردی طراحی

طراحی را می‌توان با ابزارها و وسایل گوناگون انجام داد. مداد گرافیتی، زغال چوب، قلم و جوهر، قلم مو، مداد کنته، مداد رنگی، انواع گچ (پاستل)، قلم نوک فلزی، خودکار، روان نویس، ماژیک و راپیدوگراف رایج‌ترین وسایل طراحی هستند. کاغذ نیز رایج‌ترین زمینه (سطح) برای طراحی است اما در کنار آن از سطوح دیگری چون مقوا، بوم، پارچه، چرم، سفال و ورقه‌های چوبی و فلزی نیز استفاده می‌شود. در این مطلب انواع ابزارهای طراحی آورده شده است. امید است از این مطلب نکات خوبی بیاموزید.

اول | مداد

مداد فراگیرترین وسیله طراحی است. به مدادی که از نوعی کربن خالص تهیه شده است، گرافیت نیز می‌گویند. مدادهای نرم از گرافیت خالص و مدادهای سخت از ترکیب گرافیت و گل تولید می‌شوند. در طراحی، از مدادهای گرافیتی سفت برای ترسیم خطوط ظریف و دقیق، و از مدادهای گرافیتی نرم (که تیره‌تر هم هستند) برای ترسیم خطوط پهن و تیره استفاده می‌شود. امروزه سه نوع مداد گرافیتی وجود دارد:

• مدادهای نرم با علامت B: مدادهای نرم برای طراحی بسیار مناسب‌اند و هرچه شماره آن‌ها بالاتر باشد، نرم‌ترند و تیرگی بیشتری ایجاد می‌کنند.
• مدادهای سخت با علامت H: از مدادهای سخت، که خطوط کم رنگ و نازک‌تری ایجاد می‌کنند، بیشتر در طراحی‌های دقیق مهندسی استفاده می‌شود.
• مدادهای معمولی (متوسط) با علامت HB

دوم | زغال چوب

زغال چوب یکی از رایج‌ترین و کهن‌ترین ابزارهای طراحی است. زغال طراحی را بیشتر از شاخه‌های درخت بید، انگور و شمشاد تهیه می‌کنند، که بسیار شکننده‌اند. در طراحی با زغال، خطوط با فشار خیلی کم روی کاغذ منتقل می‌شود و با کم و زیاد کردن فشار دست، درجه‌های مختلفی از تیرگی به دست می‌آید. از دیگر ویژگی‌های زغال طراحی این است که با استفاده از پهنای آن می‌توان سطوح بزرگ را به سرعت پوشاند. همچنین، اثر آن را به آسانی می‌توان پاک کرد و عیب‌های طرح را برطرف ساخت. طراحی با زغال روی کاغذ زبر و پرزدار انجام می‌شود؛ زیرا اثر این ماده روی کاغذ براق و لغزنده باقی نمی‌ماند. از آنجا که گرد زغال در تماس با اشیا پاک می‌شود، طرح زغالی را با پاشیدن مایعی ثابت کننده به نام فیکساتیو، مهار می‌کنند.

سوم | قلم و جوهر

در طراحی با قلم و جوهر همه چیز به نوع قلمی بستگی دارد که طراح انتخاب می‌کند. هر وسیله اثرگذاری که با آن بتوان جوهر را روی کاغذ یا دیگر سطوح صاف کشید، در این گستره طراحی با قلم و جوهر قرار می‌گیرد. امروزه جوهرهای طراحی انواع و ترکیب‌های متنوعی دارند و از جوهر سیاه و قهوه‌ای تا جوهر سفید را شامل می‌شوند. از جوهر سفید در برخی طرح‌ها برای نشان دادن نور در زمینه تیره استفاده می‌کنند. امروزه طراحی و ساخت قلم‌های مختلف نیز امکانات زیادی در اختیار طراحان گذاشته است. در طراحی با قلم و جوهر، بسته به نوک قلم می‌توان خطوط ریز، درشت، نرم، سفت، نازک و کلفتی رسم کرد.

چهارم | مداد کنته

مداد کنته، ظاهری شبیه به مدادهای گرافیتی دارد و دارای دو نوع خشک و چرب است. اثر مداد کنته مانند مداد گرافیتی براق نیست و تیرگی آن روی کاغذ به تیرگی زغال چوب شباهت دارد. با مداد کنته می‌توان درجات زیادی از تیرگی و روشنی را در طرح ایجاد کرد. از نوک این وسیله برای کشیدن خط‌های نازک و ضخیم و از پهنای آن، مانند زغال، برای پر کردن سطوح بزرگ و ایجاد خاکستری‌های متنوع استفاده می‌شود. اثر مداد کنته روی کاغذهای ضخیم و صاف با پرز کم و بافت ریز بهتر جلوه می‌کند.

پنجم | قلم مو

قلم مو، یکی از ابزارهای رایج در طراحی و نقاشی است که از دو قسمت سفت (دسته) و نرم (مو) تشکیل می‌شود. از انواع قلم مو برای طراحی با رنگ و مواد خیس و ایجاد خطوط و سطوح متفاوت استفاده می‌کنند. قلم موها به شکل‌های گرد، تخت، زاویه دار، بادبزنی، بادبانی، جارویی، سر فندقی و … ساخته می‌شوند. نوک آن‌ها از موی حیوانات یا الیاف مصنوعی است. قلم موها بسته به زبری و نرمی‌شان کاربردهای گوناگونی دارند. انواع قلم موها با شماره روی دسته آن‌ها مشخص می‌شود. هرچه این شماره بزرگ‌تر باشد، قلم مو خطوط کلفت‌تری ایجاد می‌کند.

ششم | مداد رنگی

مداد رنگی از رایج‌ترین ابزارهای طراحی میان طراحان حرفه‌ای و تازه کار است و همه با آن آشنایی و سر و کار دارند. این نوع مداد به خاطر تنوع در رنگ، امکانات زیادی در اختیار طراح می‌گذارد. روش‌های استفاده از مداد رنگی در طراحی هم در نوع خود گسترده است و می‌توان هم زمان از نوک، پهنا و تراشه مغز مداد برای تنوع بخشیدن به طرح استفاده کرد. از دیگر مزایای طراحی با مداد رنگی این است که به راحتی می‌توان خطوط و سطوح رنگین مدادی را پاک و تصحیح کرد. علاوه بر این‌ها، مداد رنگی در ترکیب با مواد دیگر مانند آبرنگ، مداد شمعی و مداد گرافیتی هم به کار می‌رود و از آن برای طراحی روی همه نوع کاغذ، به جز کاغذهای لغزنده، استفاده می‌شود.

هفتم | گچ (پاستل)

استفاده از گچ هم به اندازه زغال چوب در طراحی متداول است. گچ طراحی، مانند زغال، وسیله‌ای برای ایجاد طرح‌های سریع و قابل تصحیح است و به عنوان یک ماده طبیعی، درجات گوناگونی از سختی، نرمی و تراکم را دارد. گچ طراحی از پودر کردن، شستن و شکل دادن دوباره گچ طبیعی به دست می‌آید. این نوع گچ، پس از انجام فرآیند بازیافت، ذرات شنی خود را از دست می‌دهد؛ منعطف‌تر می‌شود و حرکتی منظم‌تر پیدا می‌کند. امروزه از ترکیب گچ طبیعی با رنگ دانه‌های کف دریا و صمغ عربی، ماده‌ای به نام پاستل نیز تولید می‌شود که دارای تنوع رنگی بسیار است و کاربرد زیادی در طراحی دارد. پاستل یک نوع روغنی هم دارد که از ترکیب پودرهای رنگی با مواد چرب به دست می‌آید. در مجموع، گچ طراحی نسبت به گچ تحریر ثبات بیشتری دارد و نوع روغنی آن حتی در برابر آب نیز مقاوم است. با این حال، برای ماندگاری طرح‌های گچی اغلب، آن‌ها را با پاشیدن مایع ثابت کننده مهار می‌کنند.

هشتم | خودکار، روان نویس، ماژیک و راپیدوگراف

طراحی با خودکار، روان نویس، ماژیک و راپیدوگراف تقریباً همان سازوکار طراحی با قلم و جوهر را دارد. وجوه مشترک این ابزارها، یکی مخزنی است که مقدار مشخصی جوهر در آن ذخیره می‌شود و اثری است که روزی زمینه طراحی بر جا می‌گذارند. ضخامت نوک این ابزارها و میزان جوهری که روی زمینه پیاده می‌کنند، در کیفیت خطوط آن‌ها موثر است. روان نویس با نوک تیز و محکم، خطوط بسیار نازک و تقریباً یکنواختی به وجود می‌آورد و نوک تیز و نرم آن باعث ایجاد خطوط ضخیم‌تر و تنوع بیشتر می‌شود. همچنین با نوک گرد و استوانه‌ای راپیدوگراف، خطوطی یکنواخت، نازک و بسیار دقیق می‌توان کشید. حاصل طراحی با خودکار نیز خطوطی ظریف و یکنواخت است. ضخامت نوک ماژیک تنوع بیشتری دارد و با آن از خطوط بسیار نازک تا خطوط بسیار کلفت را می‌توان ترسیم کرد. در طراحی با خودکار تقریباً می‌شود از همه انواع کاغذ یا مقوا استفاده کرد؛ جز کاغذهایی که دانه‌های بسیار درشت دارند. برای طراحی با روان نویس و راپیدوگراف به سطوح کاغذی یا مقوایی صاف و صیقلی نیاز داریم که هرچه محکم‌تر و ضخیم‌تر باشند، حاصل کار کیفیت بهتری خواهد داشت. در کار با ماژیک نیز تقریباً محدودیتی از نظر کاغذ و مقوا نیست اما کاغذهای صاف با پرز کمتر، مصرف بیشتری دارد.

نهم | آبرنگ، گواش و آب مرکب

آبرنگ، گواش و آب مرکب – همان طور که از نامشان نیز پیداست – جزء مواد خیس یا ترکیبی طراحی هستند و هر یک از آن‌ها به نوبه خود تنوع رنگی زیادی به همراه می‌آورد. یکی از ویژگی‌های مشترک این ابزارها این است که هنگام طراحی با آن‌ها می‌توان از قلم موهای متنوعی استفاده کرد. طراحی با این ابزارها ابتدا با رنگ‌های محدود و لایه‌های رقیق و روشن آغاز می‌شود و لایه‌های بعدی به ترتیب پس از خشک شدن لایه‌های قبلی بر سطح کار می‌نشینند. در طراحی با آبرنگ، گواش و آب مرکب برای نمایش نور یا بی رنگی، از سطح سفید زمینه (کاغذ یا مقوا) استفاده می‌شود. با این ابزارها روی سطوح کاغذی متنوعی که به شیوه‌های سنتی و صنعتی تولید می‌شوند، می توان طراحی کرد. با این حال، بهترین زمینه برای کار با این ابزارها، کاغذهای ضخیم با بافت درشت‌اند.

دهم | ترکیب مواد

پا به پای استفاده از ابزارهای مرسوم و شناخته شده، روش دیگری هم در طراحی مطرح است که در اصطلاح به آن ترکیب مواد (میکس مدیا) گفته می‌شود. این روش سابقه‌ای نسبتاً طولانی دارد و بیشتر، راه گریزی از محدودیت‌های ابزاری و اجرایی در طراحی است. در شیوه ترکیب مواد، طراح به جست و جوی امکانات بیانی تازه می‌پردازد و جلوه‌های بیشتری از خط و سطح و رنگ ایجاد می‌کند. استفاده هم زمان از مواد چرب و مواد محلول در آب، خراش دادن، برداشتن رنگ از سطوح چند لایه، پاشیدن پودرهای رنگی و ایجاد بافت‌های متنوع، نمونه‌هایی رایج از این روش فراگیر طراحی هستند.

یازدهم | ابزارهای جانبی طراحی

علاوه بر ابزارهای اثرگذار (مانند مداد) و اثرپذیر (مانند کاغذ)، وسایل جانبی دیگری نیز برای طراحی مورد نیازند. پاک کن، تراش، سمباده، تخته شاسی، سه پایه، مایع ثابت کننده (فیکساتیو)، گیره کاغذ، محو کن‌های متنوع و در مواردی خط کش، گونیا، کاردک، چسب و دستمال پارچه‌ای با کاغذی از ابزار و وسایل جانبی طراحی به شمار می‌آیند. بسته به نوع طراحی، می‌توان به این فهرست چیزهایی افزود یا از آن کم کرد.

دوازدهم | زمینه طراحی

به سطح مورد استفاده در طراحی، زمینه می‌گویند. زمینه طراحی می‌تواند هر نوع سطح اثرپذیری باشد؛ از دیواره غارها در طرح‌های نخستین بشر گرفته تا لوح‌های گلی، چرم، چوب، فلز، پوست حیوانات، پارچه و کاغذ. امروزه هیچ محدودیتی در استفاده از سطوح مختلف برای طراحی وجود ندارد اما سطوح کاغذی رایج‌ترین زمینه برای طراحی به حساب می‌آیند. مهم‌ترین دلایل استفاده فراگیر از کاغذ و مقوا در طراحی، تهیه و تولید انبوه صنعتی، درجه ماندگاری بالا، امکان جا به جایی آسان و ارزان بودن آن‌هاست. کاغذهای طراحی از نظر بافت، جنس، رنگ و وزن متفاوت‌اند و متناسب با ابزارهای مختلف ترسیم تهیه می‌شوند. کارخانه‌های کاغذسازی در حال حاضر انواع کاغذ و مقوای زبر، نرم، ضخیم، نازک، صیقلی، پرزدار، بافت دار، سفید و رنگی را در اندازه‌های استاندارد تولید می‌کنند و در اختیار طراحان می‌گذارند. به طور کلی، بافت و جنس کاغذ در تأثیرگذاری بصری طرح و ایجاد سطوح تاریک و روشن و رنگی نقش دارد.

سیزدهم | طراحی دیجیتال

یکی از مسائل مهم در طراحی معاصر، استفاده از ابزارهای مدرن و دیجیتال (رایانه‌ای) در برابر ابزارهای سنتی طراحی مثل مداد و گچ و زغال است. استفاده از روش دیجیتال در بسیاری از هنرهای کاربردی مثل طراحی گرافیک، طراحی صنعتی و طراحی معماری رواج زیادی دارد. عده‌ای از طراحان امروزی استفاده از فناوری‌های جدید از جمله رایانه و نرم افزارها را در طراحی، نوعی ناگزیر از هنر می‌دانند که به اقتضای زندگی مدرن شکل گرفته است. در طراحی دیجیتال نیز مانند طراحی با دست، نیاز به اندیشیدن، دخالت مستقیم هنرمند در کار ماشین و در برخی موارد، حرکت حساب شده دست در فضای مجازی وجود دارد.

• کتاب فرهنگ نامه هنر- محمد شمخانی